ÇALGILAR

Müzikte çalgı (44), istisnaî birkaç form dışında, l) Ses müziğinin vazgeçilmez eşlik unsuru, 2) Başlı başına bir müzik türü, olarak çifte fonksiyona sahiptir. Türklerin Hunlardan beri her iki fonksiyonuyla da kullandıkları mûsikî aletleri, İslamiyet’ten sonra din yobazlarının hücumundan Mehterhâne, Enderun ve sazın serbest olduğu tekkelerle şuurlu din adamlarının koruması sayesinde kurtulabilmiştir.(45)
Osmanlı mûsikîsi formları ile çalgıları arasında, çağlara göre eskilerinin gözden düşüp yenilerinin moda olması şeklinde bir kader birliği görülür. Osmanlı klâsik ve halk mûsikîsinde kullanılan bütün telli/saplı çalgıların atası olan Kopuz’un ömrü 18-yy.a kadar devam edebilmiş. 10 ila 16. yy. arası çok revaçta olan UD yerini —19-yy. sonunda yeniden almak üzere— 17.yy.dan itibaren Tanbûr’a bırakmış, tarihî Türk harp’ı Çeng’le Türk pan flütü Mıskal
19., Santur ise 20. yy.da artık kullanılmaz olmuşlardır. Önce viola d’amore şeklinde Sînekemanı adı ile Batıdan gelen Keman, daha sonra Viyola, Viyolonsel ve Kontrbas ile, önceleri Köçekçe ve Tavşanca adı verilen saray rakslarının eşlik sazı olan Kemence ve Lavta 20. yy.da klâsik mûsikîye de girmiş; Kaşık’la Zilli Maşa’nın halk oyunlarında yaşamasına mukabil, Çalpara da denen Çengi Çubuğu, Köçekçe ve Tavşanca’larla birlikte tarihe karışmıştır. Osmanlı mûsikîsinde kullanılmış olan çalgıların sayışı da, çeşitli çağların kaynaklarına göre değişiklik -daha doğrusu artış- göstermiştir: II. Murad çağı yazan Şükrullah sadece 9. Lâdikli 18, Kâtib Çelebi 19 çalgılık liste verirlerken, yazarlığı yanında çok iyi bir Müzisyen olan Evliya Çelebi, çoğunun tarifini de verdiği 76 çalgı adı zikretmiştir. (46)
Mûsikî aletleri bilimi demek olan Organoloji’de çalgılar,hangi Müzik söz konusu olursa olsun, bu sanatın insanla birlikte doğuşundan bu yana geçirdiği merhaleler göz önüne alınarak, vurmalı çalgılar, nefesli çalgılar ve telli çalgılar sırası içinde incelenmektedir .’Ritm sazlar’da denen vurmalılar, kendi aralarında ayrıca: tahtalar, zilliler ve derililer olarak üçe ayrılmakta: nefesli ve telli çalgılar -ritm çalgılarına paralel- ‘melodi çalgıları’ adını almakta, nefesliler ‘dilli’ ve ‘dilsiz’, telliler de ‘mızraplı’ ve ‘yaylı’ alt başlıklarına göre sınıflandırılmaktadır .Bir başka tasnif şekli de çalgıları yine vurmalı-nefesli-telli düzeni içinde bu defa kullanılış alanlarına (fonksiyonlarına) göre gruplamaktır: Askeri Müzik çalgıları, Dînî Müzik çalgıları, Halk Müziği çalgıları, Klâsik Müzik çalgıları ve Eğlence Müziği çalgıları. Biz burada. Osmanlı mûsikîsinin çeşitli türlerinde kullanılan çalgıları, kullanılma alanlarını birleştirerek, vurmalı-nefesli-telli (mızraplı-yaylı) sırasına göre toplu olarak sınıflandıracağız .

A. Vurmalı Sazlar

1) Tahtalar
Çevgân (Askeri Müzik), Kaşık (Halk Oyunları) ,Çalpara veya Çengi Çubuğu (Köçekçe ve Tavşanca’larda)
2) Zilliler
Zil (Halile) , (Tekke Müziği), Mehter Zili , (Askeri Müzik), Hitit Sistrumu, (Askeri Müzik.) Zilli Maşa (Halk oyunları), Parmak Zili (Eski ve yeni Raks Müziği)
3) Derililer
Kös Askeri Müzik, Davul Askeri ve Halk Müziği, Nakkare Askeri Müzik, Kudüm Tasavvuf ve Klâsik Müzik, Dâire Klâsik Müzik, Def Fasıl Müziği,Bendir, Tasavvuf Müziği
Nevbet, Tasavvuf Müziği Darbuka, Oyun havaları ,
4) Fırınlanmışlar
Cam Bardaklar Oyun Müziği, Kâseler Oyun Müziği, Fincanlar Oyun Müziği,

B) Nefesli Sazlar.
1) Dilliler
Zurna Askeri ve Halk Müziği, Mey Halk Müziği, Kaval Halk Müziği, Tulum Halk Müziği, Sipsi Halk Müziği, Çifte Halk Müziği, Arğul Halk Müziği ,Düdük Halk Müziği,
2) Dilsizler
Nefir Askeri Müzik, Kaval Halk Müziği, Ney Klâsik ve Tasavvuf Müziği, Girift Klâsik Müzik, Miskal Klâsik Müzik, Pîşe Klâsik Müzik, Mû Klâsik Müzik, Kara kamış Klâsik Müzik,Komuz Oyun Müziği, Garmon Mızıka ve Oyun Müziği, Hokkabaz Borusu Eğlence Müziği, Mizmar Klâsik Müzik.

C) Telli Sazlar
1) Yaylılar
Iklığ Halk Müziği, Sînekeman Klâsik Müzik, Keman Klâsik Müzik, Rebab Tasavvuf Müziği, Klâsik Kemençe Klâsik Müzik, Karadeniz Kemençesi Halk Müziği, Ağaç Kemane Halk Müziği, Yaylı Tanbur Klâsik Müzik, Kabak Kemane Halk Müziği,
2)Mızraplılar
Kopuz Askeri ve Halk Müziği, Kolca Kopuz Halk Müziği, Lâvta Oyun Müziği, Çeng ( Mugni), Klâsik Müzik, Tanbur Klâsik Müzik, Ud Klâsik ve halk Müziği, Kanun
Klâsik ve halk Müziği, Santur Klâsik Müzik, Saz Ailesi, Cura Halk Müziği, Cura-Bağlama, Halk Müziği, Bağlama Halk Müziği, Tanbura Halk Müziği, Dîvan (Meydan) sazı, Halk Müziği, Tar Ailesi Dombra Halk Müziği, Dotar Halk Müziği, Setar Halk Müziği.
Asya Türkleri Müziği Çalgıları, Balaban (MEY), Halk Müziği, Kubuz Halk Müziği,
Koray Halk Müziği, Sıbızgı Halk Müziği, Mazhar Halk Müziği, Gıçek Halk Müziği,
Kılkopuz Halk Müziği, Rubab Halk Müziği, Nay Halk Müziği, Kemença Halk Müziği,