TOPÇU OCAĞI

Kapıkulu ocaklarının yaya kısmına bağlı müstakil ocak.

Osmanlılarda ilk top kullanılması XIV. yüzyılın ikinci yarısında başlar. I. Murad zamanında ve I. Kosova Savaşı’nda top kullanılmıştır. Niğbolu Savaşı’nda, I. Bayezid’in İstanbul kuşatmasında Osmanlılar top kullanmışlardır. I. Murad zamanında bir Topçu Ocağı olduğu muhakkaktır. Bu suretle Topçu Ocağı’nın Yeniçeri Ocağı’ndan biraz sonra kurulmuş olduğu sonucuna varılır. D’ohsson Topçu Ocağı’nın II. Murad zamanında kurulduğunu iddia etmektedir.

Topçu Ocağı kurulduktan sonra Acemi Ocağı’ndan asker alınmaya başlandı. Top dökmek ve savaşta top kullanmak üzere iki sınıf halinde kurulan ocağa alınan erler şagird olarak deftere geçerdi. Kapıkullarının evlenmelerine izin verilince Topçu ocaklarının babalarının ocaklarına kaydedilmeleri kanun oldu. Topçu Ocağı erlerinden iyi hizmet edenler ya ortalarında terfi ederler veya bölüğe, tımara çıkarılırlardı.

Topçu kışlaları ile top dökümhanesi Galata suru haricinde Kılıç Ali Paşa Camii civarında idi. Topçu Ocağı kışlası III. Selim zamanında genişletilmiş, Tophane’de çıkan bir yangın sonucu Topçu kışlaları ve dökümhaneyi yakmış ve 1823’te bu bölgeler yeniden yapılmıştır.

Top dökümünün şefi dökümcübaşı idi. Bunun bir de muavini vardı. Dökümcübaşının maiyetinde çalışan burgucu, yamacı, kefçegir, çırakcı, dökümcü, haddad, neccar vs. gibi sanatkarlar vardı. Her top dökülüşünde sadrazam ve diğer devlet adamları tophaneye gelir ve top dökümüne nezaret ederlerdi.

Osmanlılar en kuvvetli dönemlerinde ülkenin çeşitli yerlerinde top fabrikası inşa etmişler ve gelecekteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere çeşitli yerlerde top gülleleri hazır bulundurmuşlardır. İstanbul’dan başka Semendire Sancağı’nın Baç Madeni, Budin, İşkodra, Pravişte, Doğuda Gülanber’de fabrikalar kurularak top döktürülmüştü. Bunlardan başka Anadolu’da Bilecik, Van, Kiğı, Bosna’da Kamengrad, Baç, Novoberda madenlerinde top yuvarlağı denilen gülleler dökülürdü. Top gülleleri her sene muhtelif çapta ye mühim miktarda dökülürdü. 1564 senesinde Rudnik madeninde 2217 gülle dökülmüştü.

Topların nakilleri Anadolu’da yaya ve müsellemlere, Rumeli’de yörüklere ve daha sonra Evlad-ı Fatihan’a aitti. Top ve güllelerin bazıları araba ile gönderilir, Baç madenindekiler ise Tuna kayıkları ile Varna iskelesine oradan da gemilerle İstanbul’a getirtilerek top mahzenine konulurdu.

Osmanlı ordusunda çeşitli isimler altında ve başka başka çaplarda toplar kullanılmıştır. İstanbul’un fethinde, şayka, prankı ve havayi denilen havan topları, XVI.yüzyılda Tophane’den çıkan topların muhasebesi dolayısı ile düzenlenen defterde ise bacalaşko, zarbazen, havayi, şayka, prankı gibi toplardan bahsedilmektedir. Osmanlılar demir, bakır ve tunçtan top dökerlerdi.

Kalelerdeki top ve cephaneler zaman zaman yoklanır ve noksanları ikmal edilirdi. Osmanlılar özellikle sahildeki kalelerin bütün teçhizatının eksik olmamasına dikkat ederlerdi.

Topçu ortaları efradı ilk zamanlarda katır ve develerle nakledilen hafif toplarla beraber savaşa katılıyorlardı. Topların nakli için daha sonra Toparabacıları Ocağı kurulmuştur. Ağır olup kalekup denilen kaleleri dövmeye mahsus toplar verilen emre göre ya geriden gelir veya hiç savaşa götürülmezdi.

Topçular Tophane’de iki gün atış talimleri yaparlardı. Kapıkulu ve Dergah-ı ali Topçuları sınır ve sahil kalelerinde görevlendirilirlerdi. Bunların amirine Topçular Ağası, Topçubaşı veya Sertopi denilirdi. Bunlar Tophane semti ile Beyoğlu taraflarının muhafazası ve asayişinden sorumlu idiler. Topçu Ocağı kumandanı padişah sefere gitmedikçe sefere katılmazdı. Fakat 1574 tarihinden itibaren topçubaşıların serdar-ı ekremle sefere çıkmaları kanun oldu. Tophanede sivil memurlardan olmak üzere Tophane nazırı ve Tophane emini vardı.

Bir topçu şagirdi nefer topluluğuna geçmek için kendi sahasında dökücü veya topçu imtihanı verir ve o suretle dirlik sahibi olurdu. Topçu ortaları Nizam-ı Cedid’e kadar Ağa Bölüğü ve Cemaat olarak iki kısımdı. Bunlardan Ağa Bölüğü birinci cemaat ismi altında beş bölüğe ayrılmış olup, ikinci cemaatten 72. cemaate kadar devam etmekte idi. En kalabalık bölük de Birinci Ağa Bölüğü’dür.

III. Mustafa 1774’de bir ferman ile sürat topçularını kurdurdu. III. Mustafa’nın ölümüyle kaldırılan bu teşkilat 1782’de tekrar kuruldu. Sürat topçularının hizmet süresi üç seneydi. Osmanlı ordusundaki topçu mevcudu XVI. yüzyılın ilk yansında 1204’tü. Bu yüzyılın sonlarında mevcut 4000 "e yükselmiştir. Köprülüler devrinde 2026, XVII. yüzyıl sonlarında ise 5084, 1743’te 2000, XIX. yüzyılın başlarında ise 5000’den fazladır.

Topçu Ocağı III. Selim’in hal’inde Kabakçı Mustafa isyanına katılmıştı, Vaka-yı Hayriye sırasında topçular hükumete sadık kalarak Sancak-ı Şerif altına gelmişlerdi. Bu sebeple Yeniçeri Ocağı’nın ilgasından sonra Topçu Ocağı yeni şekle göre tertip edildi.