DEFTERDAR

Osmanlı Devleti’nde mali işlerin başında bulunan görevli.

Defter ile dar kelimelerinden meydana gelen bu unvan defter tutan anlamında kullanılmıştır. Bazı kaynaklarda tabirin Osmanlılara İlhanlılardan geçtiği anlaşılıyorsa da Osmanlıların ilk dönemlerinde mali işlerin nasıl ve kimler tarafından yönetildiği kesin olarak bilinmemektedir.

Sultan Fatih Mehmed döneminde düzenlenen kanunlarda defterdarların hak ve sorumluluğu ayrıntılı olarak belirtilmektedir. Başdefterdar bütün defterdarların sorumlusu idi. Hazine ile ilgili işlerin yönetimi Başdefterdara verilmiştir. Onun emri olmadan hazineye bir akçe dahi ne girebilir, ne de çıkarılabilirdi. Başdefterdarlığa, mal defterdarlığından gelinirdi. Başdefterdar, Rumeli beylerbeyi derecesinde olup bayram törenlerinde padişah ona da ayağa kalkardı. Hilat ve bağışlarda vezirler ve kazaskerlerle aynı derecede tutulur, Divan’da yeri kazaskerden sonra olurdu. Sadrazamın izniyle padişaha dilekte bulunmak yetkisi, vezirazam ile aynı sofradan yemek yeme hakkı vardı.

Defterdarlara has verildiğinde, 600.000 akçelik miktar tutarında idi. Hazineden yıllık maaş (salyane) bağlanırsa, bu 160 bin ile 240 bin akçe arasında olurdu.

III. Selim dönemine kadar büyük değişiklik göstermeyen defterdarlık kurumu bu döneminde Şıkk-ı rabi adıyla yeni bir kuruma yerini bıraktı. Ama kısa süre sonra da bu kurum kaldırıldı. Defterdarlığın geniş bir kuruluşu vardı ve ikinci derece şubeleriyle 30’u aşan daireye ayrılmıştı. Her dairenin başında hace (hoca) denilen bir müdür ve halife (kalfa) adı ile birkaç müdür yardımcısı, oldukça kalabalık katip bulunuyordu. Bu düzen bazı genişletme ve değişmelerle Maliye Nezareti’nin kuruluşuna kadar sürmüştür.

Defterdarlığın en önemli daireleri şunlardı: Büyük Ruzname Kalemi, Baş Muhasebe Kalemi, Anadolu Muhasebesi Kalemi, Haremeyn Muhasebesi Kalemi, Cizye Muhasebesi Kalemi, Maliye Kalemi, Sipah Muhasebesi Kalemi.

II. Mahmud döneminde yapılan düzenlemelerle Hazine üç bölüme ayrıldı.

1-Şıkk-ı evvel defterdarının idaresinde Hazine-i Amire

2-Defterdar idaresinde Mansure Hazinesi

3-Bir nazır idaresinde Darphane Hazinesi.

Daha sonra Hazine-i Amire kaldırılarak görevleri Darphane Nezareti ile birleştirilmiş ve Darphane-i Amire Defterdarlığı kurularak yönetimine Darphane Nazırı Ali Rıza Bey getirilmiştir (1835). Zamanla Mansure Defterdarlığı da Darphane Nezareti ile birleştirilerek Maliye Nezareti kurulmuş (1838) ve Maliye’nin tek elden yönetimi sağlanmıştır. Defterdarlık unvanı bırakılarak Mansure defterdarı Nafiz Efendi (Paşa) vezirlik rütbesiyle Maliye Nazırlığı’na getirilmiştir.

Abdülmecid’in saltanat döneminde bazı değişiklikler olmasına rağmen yeniden nezaret haline (Umur-ı Maliye Nezareti) getirilmiştir. Maliye Nazırlığı’na da Said Paşa atanmıştır (1841). 1867’de yapılan düzenlemelerde eyaletler illere çevrilmiş ve il muhasebecilikleri de defterdarlık olmuştur.