IV. MEHMED (AVCI) (1642 – 1693)

Osmanlı Hanedanı’ndan on dokuzuncu padişah.

Babası Sultan İbrahim, annesi Hatice Turhan Sultan’dır. İstanbul’da doğdu. O sırada Osmanlı Hanedanı’ndan Sultan İbrahim’den başka erkek bulunmadığı için, sülalenin yok olması tehlikesinden korkuluyordu. Şehzadenin doğumu bu korkuyu yenmiş ve memlekette büyük bir sevinç yaratmıştı.

Şehzade biraz büyüyünce, diğer kardeşleriyle birlikte, öğretmenliğine Şami Yusuf Efendi, onun ölümü üzerine Şami Hüseyin Efendi tayin edilmiş, bir süre sonra öğretmenliğinden azledilen Şami Hüseyin Efendi’nin yerine aynı adı taşıyan diğer bir öğretmen getirilmişti.

Sultan İbrahim’in çılgınca hareketleri yüzünden saltanat makamında kalması mümkün olmamış, tahttan indirilmişti. Yerine yedi yaşında olduğu halde IV. Mehmed tahta çıkarıldı (8 Ağustos 1648).

IV. Mehmed tahta çıktığı sırada devlet erkanını zor bir duruma düşüren mesele; Hazine’nin boş olması dolayısıyla askere verilmesi gereken bahşiş için para bulunmaması idi. Sadrazam Sofu Mehmed Paşa, Sultan İbrahim devrinde büyük servetler edinen Cinci Hoca (Hüseyin Efendi)’ya başvurarak 200 kese talep etti ise de, bu isteği Cinci Hoca tarafından reddedilmişti. Bunun üzerine sadrazam, Cinci Hoca’nın bütün servetine el koydurarak cülus parasını temin etmiş ve kendisini de idam ettirmişti.

IV. Mehmed’in saltanatının ilk günlerinde hapsedilen Sultan İbrahim, kendisini tahttan indirenlerce öldürtülmüştü. Bu olay, IV. Mehmed’in üzerinde büyük bir tesir bıraktı. Babasının öldürülmesine sebep olanları bir bir tespit ettirerek, zaman zaman hepsini ortadan kaldırttı. Ancak, yaşının küçük olması sebebiyle yetkileri, büyük valide Kösem Sultan, annesi Turhan Sultan ve iktidarda bulunan vezirler ile ocak ağaları tarafından kullanılmakta idi. Bu da, imparatorlukta on yıl kadar devam eden buhranların çıkmasına sebep oldu.

Sadrazam Sofu Mehmed Paşa ile Kösem Sultan arasında başlayan sürtüşme, her yedi yılda bir yapılan çıkmaların (Acemioğlanlarının, Kapıkulu süvari bölükleriyle sarayın dış hizmetine tayin edilmelerine verilen ad) aralıklı sürdürülmesi ve Yeniçeri Ocağı’nın iktidarı elinde tutması sonucunda doğan anlaşmazlıklar ve nihayet Sultanahmed Camii olayı ile patlak verdi. Sipahi ve İç oğlanlarının günlerce devam eden ayaklanmaları, yeniçerileri yöneten Koca Muslihiddin Ağa ile Kara Murad Ağa tarafından bastırıldı.

Sultan İbrahim zamanında Darüssaade Ağası Sümbül Ağa’nın Mısır’a giderken Malta korsanları tarafından esir edilmesi sebebiyle Girit Savaşı başlamıştı. Bu savaş, IV. Mehmed zamanında hızlandırıldı. Sarayda, Kösem Sultan ile işbirliği halinde olan Ocak ağaları; ilk hamlede Voynuk Ahmed Paşa komutasındaki Osmanlı donanmasını Akdeniz’e yolladı. Foça’da Venedik filosu ile yapılan savaş, yeniçerilerin katılmaması yüzünden başarısızlıkla sonuçlandı.

Bu başarısızlık, sadrazam Sofu Mehmed Paşa’nın ihmalci tutumuna bağlanarak görevinden azledildi. Kösem Sultan’ın tesirinde bulunan çocuk padişahın emriyle öldürülmesi sağlandı. Yerine, Yeniçeri Ağası Murad Ağa tayin edildi (21 Mayıs 1649).

Bu sırada Anadolu’da da zorbaların yer yer kuvvet kazandığı görüldü. Sivas’ta İbşir Mustafa Paşa, Antep’te Çomar Bölükbaşı, Afyon ve çevresinde Kara Haydaroğlu ile Katırcıoğlu’nun zorbalıkları gittikçe genişlemekte idi. Gürcü Nebi, Niğde’de topladığı kuvvetlerle ayaklandı, Konya’ya doğru yürüdü. Hükumet, ayaklananlara karşı Tavukçu Mehmed Paşa’yı gönderdi ise de, paşa, başarı sağlayamadan İstanbul’a döndü. Bunun üzerine sadrazam Kara Murad Paşa, yeniçerilerle, Gürcü Nebi’yi Üsküdar’da Bulgurlu’da karşıladı. Nebi, savaşmak niyetinde değildi. Amacı, şeyhülislam ile nüfuz sahibi birkaç kişinin işten çıkarılmaları idi. Ancak, Murad Paşa, bu başarısına rağmen devletin durumundan memnun değildi. Girit savaşlarının Osmanlılar aleyhinde gelişmesi, yetkilerine Kösem Sultan ile birlikte ocak ağalarının da devamlı müdahaleleri karşısında, "Bir ülkede dört sadrazam olacak şey değil" demiş ve görevinden çekilmişti (5 Ağustos 1650). Sadrazamlığa Melek Ahmed Paşa tayin edildi. Onun zamanında Osmanlı donanması, Venediklilerle savaştı, Aros’da yenildi (10 Temmuz 1651). Hazine’nin sıkıntısı son dereceye çıkmıştı. Ocak ağaları ise para toplamak hırsıyla sağlam parayı kendilerine kaydırıp, ayarı düşük akçeyi ya da muhtelif yerlerde kendilerince kestirilen değersiz akçeyi piyasaya sürerek ülkede büyük bir buhran yaratmışlardı. Bu durum, esnafın ayaklanmasına sebep oldu. Bu olaylar karşısında Melek Ahmed Paşa görevinden alındı. Yerine Siyavuş Paşa getirildi.

Yeniçerilere güvenerek her istediğini yaptıran Kösem Sultan ile Valide Sultan’ın arası iyice açılmıştı. Kösem Sultan, IV.Mehmed’i tahttan indirmek istiyordu. Fakat bu isteğine kavuşamadan Turhan Sultan’ın adamları tarafından öldürüldü (2 Eylül 1651). IV. Mehmed, sadrazamı azlederek yerine Gürcü Mehmed Paşa’yı tayin etti. Fakat kısa bir süre sonra Mehmed Paşa da azledildi.

IV. Mehmed devrinde sık, sık sadrazam değişikliği vuku bulmuştur.

Turhan Sultan’a, kudretli ve zeki bir kişi olarak tavsiye edilen Köprülü Mehmed Paşa sadrazamlığa getirildi (15 Eylül 1656). Göreve tam yetki ile başlayan Köprülü, İstanbul’da güvenliği sağladığı gibi Çanakkale Boğazı’nda Venedik donanmasını yendi; Bozcada ve Limni Adası’nı geri aldı. Anadolu’da çıkan Abaza Hasan Paşa ayaklanmasını bastırdı.

Köprülü Mehmed Paşa’nın ölümünden sonra yerine oğlu Fazıl Ahmed Paşa getirildi. IV. Mehmed, bu devirlerde av ve eğlence ile vaktini geçiriyordu. Bu sırada Avusturya ve Lehistan seferlerine katıldı. Fazıl Ahmed Paşa, Uyvar ve Venedik’ten Girit kalelerini aldı. IV. Mehmed Kamaniçe Kalesi önünde yapılan savaşı izledi. Teslim alınan kaleyi gezdikten sonra Edirne’ye döndü.

IV. Mehmed devrinin en önemli olaylarından biri de İkinci Viyana Kuşatması’dır. Kuşatmanın başarısızlıkla sonuçlanması sonunda Kara Mustafa Paşa görevinden alındı, yerine İbrahim Paşa getirildi.

Venedik, Osmanlılara karşı kurulan Mukaddes İttifak’a katılarak (25 Nisan 1684) karadan ve denizden saldırıya geçti. Düşman gemileri Ayamavra’yı, Preveze’yi ve Mora’yı aldı. Üç ay süren bir kuşatmadan sonra Koron’u ele geçirdiler. Mora’dan sonra Venedik kuvvetleri, Orta Yunanistan’a saldırdılar. Patres, Korent, İnebahtı ve Mizistre kalelerini zaptettiler ve özellikle Atina’ya hakim oldular. Osmanlı Devleti’nin içine düştüğü bu durum karşısında Anadolu’da da ayaklanmalar başgösterdi. Müderrisler, şeyhler ve ocak halkı, Ayasofya Camii’nde yaptıkları toplantı sonucu IV. Mehmed’i tahttan indirmek kararını aldılar.

IV. Mehmed, tahttan indirilerek (6 Ekim 1687) Edirne Sarayı’nda özel bir daireye kapatıldı. Yerine kardeşi II. Süleyman tahta çıkarıldı.

IV. Mehmed’in saltanatı 42 yıl devam etmişti. Kanuni’den sonra en uzun saltanat süren Osmanlı padişahıdır.