RUMELİ BEYLERBEYLİĞİ
Osmanlı devlet teşkilatında Balkanlar’daki Osmanlı topraklarının yönetiminden sorumlu beylerbeyilik.
Osmanlı Devleti’nin ilk döneminde 1361 tarihinde I. Murad (Hüdavendigar) tarafından kurulmuştur. Gerçi Rumeli’nin ilk fatihi Süleyman Paşa da Orhan Gazi’nin beylerbeyisi durumunda idi ise de I. Murad (Hüdavendigar) Edirne’yi fethedip Bursa’ya döndüğünde lalası Şahin Bey’i orta uca getirip kendisine Rumeli Beylerbeyi unvanını vermekle, yeni bir askeri- idari yönetim biçimi meydana getirmişti. Rumeli Beylerbeyliği, Anadolu ve öteki beylerbeyilikler meydana geldikten sonra da özel durumunu uzun yıllar korumuştur.
Rumeli Beylerbeyliği’nin ilk merkezi Edirne şehri olup, merkez sancağı bu sebeple Paşa livası ve Trakya bölgesi de Paşaili adını taşımakta idi. XIV. ve XV. yüzyıllarda Rumeli beylerbeyisi hükumet merkezinde (Edirne) otururlar, Divan-ı Hümayun’a üye gibi katılırlar, terfi edecekleri zaman Divan’da küçük vezir, yani, sonuncu Kubbe veziri olurlar ve vezirler gibi paşa unvanını taşırlardı.
Rumeli Beylerbeyiliği, Anadolu beylerbeyilerinin terfi edecekleri bir görev sayılırdı. 1534’te Kapudan Paşa Eyaleti’nin (Cezayir-i Bahr-i Sefid) teşkili ile Rumeli Beylerbeyiliği’nin kıyı sancakları Eğriboz, Avlonya, İnebahtı vb. derya kalemine aktarılmakla Rumeli Beylerbeyi bazı sancaklardan çekilmiş oldu. 1541 yılında Budin Eyaleti’nin kurulmasıyla Balkan Yarımadası’nda ve Doğu Avrupa’da fethedilen veya vasal hale getirilen bütün bölgeler Rumeli beylerbeyine bağlanıyordu. Aynı yıl Bosna Sancağı’nın da beylerbeyilik haline getirilmesi, 1608’de ise Silistre veya Özü Eyaleti’nin kurulması ile Rumeli Beylerbeyiliğinin sınırları bir hayli daraltılmış oldu. Böylece Osmanlı Avrupasında Tamışvar ve Eğri eyaletleri ile birlikte 7 beylerbeyilik kurulmuş oldu.
1640’a doğru Rumeli’nin Köstendil, Mora, İşkodra, Tırhala, Yanya, Ohri, Dukagin, İlbasan, Delivine, Üsküp, Alacahisar, Prizren, Vulçetrin ve Paşa olmak üzere 14 sancağı ve bütün eyalette de 450 kadılığı vardı. Pirlepe, Manastır ve Kesriye de Paşa Sancağı’na bağlı bulunuyordu. Yenişehir, Sofya Selanik, Filibe ve Plorina ise havass-ı hümayuna bağlı idi. Rumeli Beylerbeyiliği’nin devlet teşkilatındaki üstün mevkii, bazı sadrazamların, Fatih’in veziri Makbul İbrahim Paşa’nın bu görevi üstlenmelerinin sebebi olmuştur.
Rumeli Beylerbeyiliği sağ, sol, orta kol olmak üzere üç kola ayrılmıştır. Sağ kolda Vize, Kırkkilise (Kırklareli), Silistre, Niğbolu, Vidin, Kili, Bender, Akkirman, orta kolda Çirmen, Sofya, Alacahisar, Semendire; sol kolda da Gelibolu, Serez, Köstendil, Delvine, Manastır, Karlıili sancakları yer alıyordu. Viyana bozgunundan sonra Avusturya ordularının Balkan Yarımadası içlerine sarkması ve Sırpların ayaklanması üzerine Rumeli Beylerbeyiliği’nin merkezi Manastır’a taşınmıştır.
1699 Karlofça Antlaşması ile Mora Sancağı ve Yunan Denizi kıyılarından bazı kesimler Venedik Cumhuriyeti’ne bırakılınca Rumeli Beylerbeyiliği’nin bir bölüm arazisi elden çıkmış oldu. XVIII. yüzyılın başlarında Mora Yarımadası alındıktan sonra bu bölge ayrı bir eyalet olarak teşkilatlandırılmış, Rumeli Beylerbeyiliği Meriç vadisi ile Trakya, Makedonya ve bir kısım Arnavutluk topraklarından ibaret kalmıştır. XVII. yüzyılın başlarında devlet teşkilatında görülen bazı aksamalar, Rumeli beylerbeyilerinin sahip oldukları yetki ve sorumlulukların daraltılmasına yol açmıştır. Önce Divan-ı Hümayun’a katılma hakları kaldırılmış, paşa sancağının Manastır’a taşınmasıyla da önemleri öteki beylerbeyiler derecesine inmiştir. Aynı yüzyılın ikinci yarısında Rumeli beylerbeyinin paye olarak Saray Birun ağalarına dağıtımı ise bu beylerbeyiliğin değerinin biraz daha azalmasına sebep oldu. Bu görev giderek bölgede türeyen derebeyi, ayan ve mütegallibeleri bastırmakla görevli bir vali durumuna geldi.
Rumeli Beylerbeyiliği’nin kuruluşundan XVII. yüzyıl ortalarına kadar veziriazamdan sonra en önemli mevkii alan Rumeli beylerbeyileri, sefer-i hümayunlarda cenah komutanı veya müstakil fütuhat yapmakla elde ettikleri şöhreti de kaybettiler. III. Selim zamanında idari teşkilâtta yapılan yeni düzenlemede Rumeli Beylerbeyiliği 9 idari bölümden biri oldu ve merkezi Edirne’ye taşınarak burası Varna, Çimen, Kırkkilise, Tekirdağ, Gelibolu ve Kavala sancaklarından oluşan bir il haline getirildi. II. Mahmud devrindeki düzenlemede ise Rumeli müşirliği ihdas edilmekle vilayet merkezi tekrar III. Ordu merkezine alan Manastır’a götürüldü.
1848’de yapılan düzenlemede ise Rumeli Beylerbeyiliği payesi İstanbul Kadısı, ferik, mir-i miran ve ula sınıf-ı sanisi derecesine indirilmiştir. 1864’te Tuna vilayeti teşkil edilirken Balkanlar’da Bosna, İşkodra, Yanya, Manastır, Selanik, Rumeli Beylerbeyiliği unvan ve teşkilatı tamamen kaldırıldı.