BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ( 1914-1918)

Avrupa’daki dört merkezi devlete karşı, Avrupa ve diğer kıtalarda bulunan yirmi beş kadar devletin giriştiği, o tarihe kadar görülmemiş ölçüde yaygınlaşan ilk büyük savaş.

Birinci Dünya Savaşı, Avrupa’da İttifak devletleri diye adlandırılan Almanya, Avusturya-Macaristan, OsmanLI İmparatorluğu ve Bulgaristan ile İtilaf Devletleri diye anılan Fransa, İngiltere, Rusya, Sırbistan, Belçika, Lüksemburg, Karadağ, Japonya, İtalya, Portekiz, Romanya, ABD ve Yunanistan arasında oldu.

Bu savaşta 15 devlet tarafsız kaldı. Bunlar: Arjantin, Danimarka, Habeşistan, Hollanda, İran, İspanya, İsveç, İsviçre, Kolombiya, Meksika, Norveç, Paraguay, Salvador, Şili ve Venezuela devletleridir.

Savaşın sebepleri: Avrupa kıtasında görülen iktisadİ gelişmeler, beraberinde siyasİ durumda yeni dengelerin oluşmasını da zorlamaya başladı. Devletler iki gruba ayrılarak sürekli olarak silahlandı. Aralarındaki uzlaşmazlıklar, sömürgeler ve çoğu OsmanLI İmparatorluğu’nda olmak üzere, başka devletlerin toprakları konusunda zaman zaman alevlendi. Rusya Balkanlarda ve Boğazlar bölgesinde genişleyip Akdeniz’e inmek, İngiltere Hint yolu üzerinde Osmanlı İmparatorluğu aleyhine genişlemek, denizlerde ve ticaret pazarlarında tek kalmak Fransa Alsace ve Loraine’i geri almak, İtalya güney Tirol’le Trieste’yi egemenliği altına sokmak, Avusturya Balkanlarda büyümek, Almanya yeni sömürgeler elde edip ekonomik alanda kuvvetlenmek, Sırbistan genişlemek istiyordu. Böylece savaşa elverişli bir ortam doğmuştu.

İlk bakışta önemsiz görünen kıvılcım, Avusturya ile Sırbistan arasında çıktı.

Savaşın başlaması: Bosna Sarayı resmi olarak ziyaret etmekte olan Avusturya veliahdı Arşidük Franz Ferdinand ve eşi, Genç Bosna Komitesi üyesi bir genç tarafından öldürüldü (28 Haziran 1914). Bu olayda Sırbistan’ın parmağı bulunduğuna inanan Avusturya, 23 Temmuz’da 48 saat mühletle Sırbistan’a ültimatom verdi. 25 Temmuz’da kısmi seferberlik, 28 Temmuz’da Sırbistan’a savaş ilan etti. Rusya, Sırbistan’ı desteklediğini açıkça belli ederken Almanya da Avusturya’nın yanında ver aldı. Bundan sonra gelişen olayların etkisiyle Ruslar 26 Temmuz’da bölge seferberliği ilan ettiler. Yaptıkları deniz manevraları için çağırdıkları yedek erlerin terhisini 27 Temmuz’da durduran İngilizler de savaş durumuna girdiler. Fransızlar da Almanya’ya karşı sınır savunmasını kuvvetlendirmek için bölge seferberliği ilan ettiler. 30 Temmuz’da Rusya genel seferberlik ilan etti. Seferberliğini durdurması için 12 saat süreli ültimatoma Rusya’dan cevap alamayan Almanya, 31 Temmuz’da genel seferberlik ve 1 Ağustos’ta Rusya’ya savaş ilan etti.

2 Ağustos’ta İngiltere deniz kuvvetleri için seferberlik ilan etti. Müttefik Rusya ile savaş halinde olduğundan, tarafsız kalması için, Fransa’dan istediği güvenceye karşılık alamayan Almanya, Fransa’ya ve topraklarından geçerek savaşmasına müsaade etmeyen Belçika’ya savaş ilan etti (4 Ağustos). Belçika’nın tarafsızlığının bozulduğu gerekçesiyle İngiltere, Almanya ile savaş halinde olduğunu bildirdi (4 Ağustos). Almanya’ya savaş ilan etmek suretiyle Karadağ (7 Ağustos) ve Japonya (23 Ağustos) müttefiklere katıldılar. Merkezi devletlere yalnızca savunma antlaşmasıyla bağlı bulunan Romanya ve son yıllarda sömürgelerini genişletmek için Müttefik Devletlerle de anlaşmaya çalışan İtalya bir saldırı karşısında kalmadan savaşın Avusturya, tarafından açılmış bulunması gerekçesiyle tarafsız kaldılar. Böylece iki taraf arasında Birinci Dünya Savaşı başlamış oldu.

Osmanlı Devleti’nin Almanya ve Avusturya ile ittifakı ve seferberlik ilanı: Osmanlı İmparatorluğu, savaşlar, ayaklanmalar ve kapitülasyonlar yüzünden II. Meşrutiyet devrinde yeteri kadar gelişmemiş ve Avrupa’nın eşiğine atılmıştı. Avrupalıların, özellikle Rusların Osmanlı üzerinde besledikleri saldırgan emeller karşısında o zamanki yöneticiler, kurtuluşu Fransa’dan yaptıkları mali borçlanmada, öte yandan büyük devletlerin bir blokuna katılmada görüyorlardı. İtalyan savaşı sırasında ve Balkan savaşı sonunda ittifak yapmak için İngiltere’ye başvurulduysa da, olumlu karşılanmadı. Anlaşmak için zemin yoklaması, Fransız deniz manevralarına katılan Bahriye Nazırı Cemal Paşa tarafından Fransızlara yapıldı. Ancak ne Fransa, ne İngiltere Osmanlılarla anlaşmak istedi. 17 Temmuz 1914’te İstanbul’daki Avusturya büyükelçisinin hükumetine verdiği önergede ileri sürülüp Almanlar tarafından benimsenen ve Avusturya’nın savaş ilanı üzerine 29 Temmuz’da esaslarının hazırlanmasına girişilen gizli Osmanlı-Alman ittifak antlaşması 2 Ağustos’ta imzalandı. Bu işler kabinenin öteki üyelerinde gizli tutularak; Sadrazam Sait Halim Paşa, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Mebusan Meclisi Reisi Halil ve Dahiliye Nazırı Talat Paşa arasında kaldı. Bir gün önce Almanya Rusya’ya savaş ilan ettiği için Osmanlıların da artık savaşa girmesi an meselesi oldu.

Osmanlı Devleti, 30 Temmuz 1914’te yalnız Boğazlarda kısmi seferberlik 2 Ağustos’ta silahlı tarafsızlıkta kalmak üzere genel seferberlik ilan etti

1914’te Batı Cephesi: Batı Avrupa cephesinde savaşlar sınır savaşları olarak başladı. Alman sağ kanat orduları Metz eksen olmak üzere Lüksemburg ve Belçika içerisinden ilerlediler. Namur kalesini kuşatıp, Meuse ve Sambre ırmakları boyunca ilerleyerek Fransa’ya girdiler.

1914’te Doğu Cephesi: Doğu cephesi savaşları Alman Rus- Avusturya sınırında oldu. Ruslar Lötzen bölgesinde Alman ordusunu kuşatıp yok ettikten sonra (20 Ağustos) Berlin doğrultusunda ilerlemek istediler.

1914’te Balkan Cephesi: Avusturya-Macaristan kuvvetleri Sırp kuvvetlerine saldırdı (12 Ağustos). Ancak başarılı olamadılar. İkinci saldırıda Belgrat alındı (29 Kasım). Sırpların 3 Aralık’taki karşı saldırısıyla Belgrat geri alındı ve Sırp toprakları kurtarıldı (14 Aralık).

Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesi: Bir süre önce İngiliz tersanelerine ısmarlanan iki savaş gemisine İngiltere hükumetinin ambargo koyması, Midilli ve Yavuz ismi verilen iki Alman savaş gemisinin Osmanlı donanmasına katılmasına sebep oldu. İtilaf Devletleri bu katılmayı protesto ettiler. Alman amirali Souchon, Harbiye Nazırı ve Başkomutan Vekili Enver Paşa’nın uygun görmesiyle, Osmanlı donanmasını Karadeniz’e çıkardı. Odessa, Sivastopol, Novorossiyk ve Teodosia limanlarını bombalayan donanma (2 Kasım 1914) Rusların Osmanlılara savaş ilan etmesini getirdi. Aynı gün Rus ordusu Kafkasya’dan Osmanlı sınırına girdi. 3 Kasım’da İngiliz donanmasının Çanakkale Boğazı’nı bombardımanı ve 5 Kasım’da Müttefik Devletlerin savaş ilan etmesiyle Osmanlı Devleti savaş haline girdi.

Kafkasya’da Sarıkamış kış taarruzu ile karşı koymaya çalışan Enver Paşa, 22 Aralık 1914’te Ruslar karşısında ağır bir yenilgiye uğradı.

Bu arada İngilizler, Basra’yı ele geçirip Ahvaz’ı aldılar (23 Kasım).

1914’te sömürgelerde savaşlar Müttefikler Asya, Afrika, Pasifik adalarındaki Alman ve Avusturya sömürgelerine saldırdılar. Avusturya’nın Samoa ve Salomon adalarını aldılar (Ekim, Kasım ayları). Japonlar, Tsing- Tao’yu aldılar (15 Ekim-7 Kasım). Almanlar, Güney ve Güneybatı Afrika’yı ele geçirdiler. Müttefikler Togo sömürgesini ele geçirirken, Doğu Afrika Alman sömürgesi, İngiliz, Hint, Belçika ve Portekiz kıtalarına karşı savunuldu.

1915’te Batı Cephesi: Almanlar bu cephede stratejik savunmada kaldılar. Müttefiklerin Alman cephesini yarmak için yaptıkları saldırılar sonuç vermedi.

1915’te Doğu Cephesi: Almanlar, Doğu Prusya’da bir Rus ordusunu yendiler (Şubat). Buna karşılık Rusların Avusturya cephesindeki başarıları ve Çanakkale savunması sonucu İtalya savaşa girdi.

1915’te Osmanlı Cephesi: 8. Kolordu Komutanı Cemal Paşa’nın Birinci Kanal Seferi başarısızlıkla sonuçlandı. 15 Şubat’ta Birüsseba ve Gazze’ye dönüldü. Çanakkale’deki başarılı savunma Merkezi Devletler arasında takdirle karşılandı (18 Mart 1915). Bu arada Van bölgesindeki Ermeniler Rusların kışkırtmasıyla ayaklandılar. Osmanlı hükumeti cephelere yakın yerdeki Ermenileri Suriye ve Kuzey Irak’a yerleştirmek zorunda kaldı. 22 Temmuz saldırısıyla Ruslar Van ve Malazgirt’ten çıkarıldı. İngiliz kuvvetleri Kutülemare’de 28 Nisan 1916’da teslim alındı.

İtalya’dan sonra Bulgaristan ve Yunanistan da Müttefik devletler safında savaşa girdi.

Almanların 26 Kasım’da Sırbistan’ı ele geçirmesiyle Osmanlılara silah ve cephane yardımı yolu açılmış oldu.

1915’te sömürgelerde savaş: Müttefiklerin Kamerun’a saldırıları başarılı oldu. Pasifik’teki Alman adaları İngiliz ve Japon kuvvetlerince ele geçirildi.

1916’da Batı Cephesi: Almanlarla Fransızlar arasında Verdun bölgesindeki savaşlarda; Fransızlar 400.000, Almanlar 300.000 kayıp verdiler (6 Mart-Nisan). Almanların bu cephedeki başarısızlığı üzerine, Başkomutanlığa Hindenburg getirildi (28 Ağustos). Somme ırmağının iki yakasında 26 Haziran’da başlayan savaşlar iki ay sürdü. Müttefiklerin 750.000 kişilik kaybına karşılık, Almanlar 500.000 kişi kaybetti.

1916’da Doğu Cephesi: Almanların Verdun saldırıları üzerine, Ruslar da 2. ordusuyla Almanlara saldırdı (18 Mart- 7 Nisan). Rusların, Merkezi Devletlere karşı üç ay süren Brusilov saldırıları, 1.400.00 kişilik kaybıyla sona erdi (4 Haziran).

1916’da Osmanlı Cephesi: Ruslar 11-18 Ocak saldırılarıyla Erzurum’u aldılar. Rusların saldırılarını sürdürmesiyle Osmanlı ordusu Diyarbakır’a kadar çekildi. Kutülemare’nin kurtarılması için Ruslardan yardım isteyen İngilizler, güçlenerek 11 Mart 1917’de Bağdat’ı aldılar.

1916’da sömürgelerde savaş: Kamerun’daki savaşlarda Müttefiklere yardım ettiğini öne sürerek; Almanya Portekiz’e savaş ilan etti (9 Mart 1916).

Brusilov saldırılarının kırılmasından ve Romanya’nın alınmasından yararlanan Almanlar barış teşebbüsünde bulundular. Amerika’nın aracılığı ile Müttefikler bu teklifi geri çevirdiler (18 Aralık).

1917’de Batı Cephesi: Bu cephede yapılan savaşlarda, taraflar büyük kayıplar vermekle beraber sonuç alamadı. 15 Mart’ta İngiliz ve Fransızların başlattığı saldırılar Mart sonuna kadar sürdü. Kayıplara oranla başarı çok azdı.

Almanların 1 Şubat’tan başlayarak denizaltı savaşı başlattığını ve tarafsız da olsa tüm gemileri batıracağını bildirmesi üzerine Amerika Birleşik Devletleri 3 Şubat’ta Almanya’yla siyasi ilişkilerini kesti. 6 Nisan’da da Almanya’ya savaş ilan etti.

1917’de Doğu Cephesi: Brusilov saldırılarıyla Ruslar, Galiçya’da başarı gösterdiler. Fakat büyük insan kaybına uğradılar. Bu yüzden Rusya’da ayaklanmalar oldu. İşçilerin yürüttüğü gösterilere köylülerin ve halkın da katılmasıyla Ekim 1917 ihtilali patladı. Çarlık çöktü. Yeni kurulan cumhuriyet yönetimi bir süre savaşa devam etti. Sonunda Lenin, Sovyet Halk Komiserleri Hükumeti’ni kurdu. Ve savaşa son vermek üzere mütareke istedi. 15 Aralık’ta da savaştan çekildi.

1917’de Osmanlı Cephesi: Devrimin etkisiyle Ruslarla 18 Aralık’ta Erzincan mütarekesi yapıldı. Van’daki Ermeni çetelerinin halka zulme başlaması üzerine 3. ordu, Ermeni kuvvetleriyle çarpışarak 1918 başında Rusların bıraktığı toprakları geri aldı. Bağdat’ın İngilizlerden geri alınması çabaları sonuç vermedi. İngilizler Samerra’yı da aldılar. Osmanlı ordusunun Gazze’de yenilmesinden sonra 9 Aralık’ta Kudüs de düştü.

1918’de Batı Cephesi: Almanların 21 Mart’ta başlattıkları saldırı, Paris ateş altına alınarak İngilizlere karşı yapıldı. 5. İngiliz ordusu yok edildi. İkinci Marne Meydan Savaşı’ndan sonra Fransızlar, Almanları Aisne ve Vesle nehirlerinin gerisine çekilmeye zorladılar. Eylül’ün ilk haftasında Almanlar, Her-mann bölgesine yerleştiler. Amerikalıların da 12 Eylül’de St. Mihiel’in iki yanından saldırıya geçmeleri. Alman ordularında moral düşüklüğüne ve kaçakların sayısının artmasına sebep oldu.

Müttefik kuvvetleri komutanlığına getirilen Foch düzenlediği genel saldırılardan beklediği sonucu alamadı. Fakat Almanlara ağır bir darbe indirdi (28 Eylül).

Bulgaristan’ın 29 Eylül’de savaştan çekilmesiyle Merkezi Devletler güç duruma düştü.

1918’de Doğu Cephesi: Almanlar, Brest- Litovsk antlaşmasına kadar, bu cephede devrimci kuvvetlerle yer yer çatışarak Tiflis’e kadar yaklaştılar.

1918’de Osmanlı Cephesi: İngilizler 3 Kasım’da Musul şehrine girdiler. Daha sonra genel saldırıya geçen İngiliz kuvvetleri 19 Eylül’de Tulkerim’e, 20 Eylül’de Nasra’da Yıldırım Orduları Karargahına girdi. 1 Ekim’de Şam elden çıktı. Yıldırım Orduları Komutanı Mustafa Kemal Paşa, Halep’te ordusunu düzenlemeye çalışırken Arap silahlı güçlerinin saldırısına uğradı. Saldırıyı püskürttükten sonra, kuzeydeki mevzilere çekildi (26 Ekim). İmzalanan Mondros Mütarekesi’yle Osmanlı Devleti de savaştan çekildi (31 Ekim 1918).

1918’de İtalyan cephesi ve Avusturyalıların savaşı bırakması: Almanların yanında Avusturyalılar, Rus cephesinden çektikleri maddi ve manevi bakımdan düşük kuvvetlerle İtalyanlara Haziran ayında İsonzo’da saldırdılar. Bu saldırılar 6 Temmuz’a kadar sürdüyse de, Müttefikler İtalyanlara kuvvet göndermiş olduklarından büyük başarı kazanılamadı. Batı cephesinden gelen kötü haberler Avusturya ordusunun disiplinini sarstı. Bulgarların mütareke imzalamalarından ve Müttefiklerin Sırbistan’ı ele geçirerek Macaristan’a girmelerinden sonra, Peşte’de ayaklanma çıktı ve Viyana’ya da sıçradı. İtalya’daki Macar tümenleri ayaklandılar. Panik başladı ve bundan kısa bir zaman sonra öteki Avusturya birlikleri de etkilendiler. İtalyanlar Brenta yaylasında saldırıya geçtiler ve savaşmaksızın 400.000 tutsak ve 7.000 top ele geçirdiler. Macarlar ve Çekler, bağımsızlıklarını ilan edince, Avusturya 3 Kasım 1918’de Padova’da mütareke imzaladı.

General Foch’ın 14 Ekim’de başlattığı genel taarruz 9 Kasım’da Alman imparatorunun istifa ederek, cumhuriyet ilan edilmesiyle sona erdi. Barış Konferansı Ocak 1919’da başladı. Hükümler, ilkin Amerika, İngiltere, Fransa, Japonya, İtalya arasında görüşülüyor, sonra da yenilen devletlerin önüne konuluyordu. Almanya ile Versailles (28 Haziran 1919), Avusturya ile Saint- Germaine (19 Eylül 1919), Macaristan ile Trianon (4 Haziran 1920), Bulgaristan ile Neuilly (27 Kasım 1920), Osmanlı Devleti ile Sevres (10 Ağustos 1920) antlaşmaları imzalandı. Türkiye’nin tanımadığı bu antlaşma 24 Temmuz 1923’te Lozan (Lausanne) Antlaşması ile değiştirildi.