1.KONU
TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞI

TÜRKLERİN ANA YURDU
Arkeolojik kazılar sonunda ortaya çıkan bulgular, Türk tarihinin günümüzden 4000 yıl öncesine uzandığını göstermektedir.
Son yapılan araştırmalar Türklerin ilk ana yurdu Altay-Sayan dağlarının kuzey batısı, Tanrı dağlarının kuzeyi, Hazar Denizi’nin doğusu, Sibirya steplerinin güneyi olarak belirlenmiştir.
Orta Asya, karasal bir iklime sahiptir. Türklerin yaşadıkları bu coğrafya, onların göçebe bir hayat tarzını benimsemelerine ve mücadeleci bir karaktere sahip olmalarına neden olmuştur.

ANAYURTTA KURULAN İLK UYGARLIKLAR
1-Anav kültürü ( M.Ö. 4500-M.Ö. 1000)
Anav kültürü, bugünkü Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınlarındaki Anav bölgesinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır.
Yapılan araştırmalara göre Anav kültürü insanları yerleşik hayata geçmişlerdi, dokumacılığı biliyorlardı, topraktan ve bakırdan eşyalar yapabiliyorlardı.
2-Afanasyevo kültürü (M.Ö.3000-M.Ö. 1700)
Altay ve Sayan dağlarının kuzeybatısındaki bozkırlarda gelişen bir kültürdür. Afanasyevo toplumu, avcı ve savaşçı bir toplumdu. Bu kültür Orta Asya uygarlığının temelini oluşturmuştur.
3-Andronova kültürü ( M.Ö.1700- M.Ö. 1200)
Altay-Tanrı dağları, Güney Sibirya ve Hazar Denizi’nin doğusuna kadar olan bölgede oluşmuş bir kültürdür. Afanasyevo kültürünün gelişmiş bir halidir. Bu dönemde ilk defa tunçtan ve altından eşya yapılmıştır. Bu kültürde insanlar atı binek ve yük hayvanı olarak kullanmışlardır.
4-Karasuk kültürü ( M.Ö. 1200-M.Ö.700)
Bu kültür adını, Yenisey ırmağının kollarından biri olan Karasuk nehrinden almıştır. Demir ilk olarak bu kültürde kullanılmıştır. Bu kültürde toplum keçeden çadır yapmayı öğrenmiş ve üzeri çadırla örtülü, dört tekerlekli arabalar kullanmışlardır.
5-Tagar kültürü ( M.Ö. 700-M.Ö 100)
Abakan bölgesinde görülen kültürdür. Tagar kültürüne ait çok sayıda kalıntı bulunmuştur.

HUNLARDAN ÖNCEKİ TÜRKLERİN YAŞAYIŞI
Çin kaynaklarında Orta Asya’nın Hunlardan önceki sahiplerinden Hiung-nu diye bahsedilmektedir.
Bozkır iklimi Türklerin karakterini etkilemiştir. Zor koşulların getirdiği kendine güven, güçlü bir irade, dayanıklılık ve kanaatkarlık Türk milletinin başlıca özellikleri olmuştur.
Bozkırlar tarımdan çok hayvancılığa elverişlidir. Atın ehlileştirilmesi Türklerin hayatını kolaylaştırmıştır. Ekonomik hayatın temeli hayvancılığa dayanmaktadır. Türkler sürülerine ot ve su bulabilmek için konar göçer bir hayat yaşamışlardır.
Evcilleşen hayvanların beslenmesi için bazı bitkileri ekmek zorunda kalınca tarıma önem vermişlerdir. Türkler tarımla uğraşmaya başladıktan sonra toprağa büyük önem vermişlerdir. Türkçe’de bilinen ilk tarım sözcüğü saban bu dönemde ortaya çıkmıştır. Türkler hayvanlarına yem olarak yonca, kendi beslenmeleri için de mısır yetiştirmişlerdir.

ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERİ
Orta Asya’daki Türk göçlerinin yoğun olarak M.Ö. 1700’lerde başladığı kabul edilmektedir.
Yüzyıllarca devam eden Türk göçlerinin sebepleri şunlardır:
1-Orta Asya’da iklim değişiklikleri ( Soğuk hava)
2-Nüfusun hızla artması sebebiyle geçim kaynaklarının yetersiz kalması
3-Dış baskılar (Çin, Kitan baskıları)
4-Özellikle Çin, Moğol saldırıları sonucu esaret altına girmektense yurtlarını terkedip bağımsız yaşama arzusu
5-Yeni ülkeler fethetme arzusu
6-Türk boyları arasındaki mücadeleler
7-Hayvan hastalıkları

MİLLATTAN ÖNCEKİ TÜRK GÖÇLERİ
Milattan önce Türkler Çin’in kuzeybatısındaki Kansu ve Ordos bölgelerine doğru göç etmeye başladılar. Bir kısım Türk boyları da İran üzerinden geçerek Mezopotamya ve Anadolu’ya yerleştiler. Yakut ve Çuvaş Türkleri de Sibirya’ya doğru göç ettiler.

MİLATTAN SONRAKİ TÜRK GÖÇLERİ
Bu dönemdeki göçler daha çok güney ve batı yönlerine olmuştur. Güneye göç edenler Çin içlerine yerleşerek çeşitli Türk devletleri kurdular. Batıya yapılan göçler 9. yüzyıl sonlarına kadar devam etti. Orta Macaristan’a kadar ilerleyen topluluklardan Hunlar, Avarlar, Bulgarlar ve Macarlar Avrupa’da devletler kurdular. Batıla göç eden türklerden bir kısmı ise Afganistan ve Kuzey Hindistan’a yerleşerek Akhunlar (Eftalitler) Devleti’ni kurdular.

GÖÇLERDEN SONRA ANA YURT
Anayurtta kalan Türkler Orhun-Selenga ırmakları ve Baykal Gölü çevresinde yaşamaya devam ettiler. Bu Türkler, Orta Asya’da Asya Hun Devleti’ni, Göktürk Devleti’ni, Kutluk Devleti’ni (II.Göktürk Devleti) ve Uygur Devleti’ni kurdular.

ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERİNİN GENEL SONUÇLARI
1-Göç eden Türkler Asya ve Avrupa’nın siyasal ve kültürel yapısının değişmesine sebep oldular.
2-Göç ettikleri yerlerdeki yerli kavimlerin başka yerlere göç etmelerine sebep oldular.
3-Batıya göç eden Hunlar, Kavimler Göçü’nün gerçekleşmesine ve Roma İmparatorluğu’nun zayıflayıp parçalanmasına yol açtılar.
4-Göçlere katılan bazı boylar Hazar ve Sabar devletlerini kurarak Kafkasya’da üç yüz yıldan fazla hakimiyet sürdüler.
5-Horosan topraklarında Büyük Selçuklu Devleti’ni kuran Oğuzlar Yakın Doğu’ya egemen oldular. Anadolu Selçuklu Devleti’ni, Anadolu Türk beyliklerini ve Osmanlı Devleti’ni kuran Oğuzlardır.

İSKİTLER ( SAKALAR)
Asya kavimlerinden olan İskitlerin M.Ö. 7. yüzyılda Tanrı dağları ile Fergana bölgesinde yaşadıkları tahmin edilmektedir.
Yunan kaynaklarında İskit, İran kaynaklarında Saka olarak geçerler.
Atlı göçebe bir topluluk olan İskitler, üstü çadırlarla örtülü arabalar kullanıyordu. Göktanrı inancına sahiptiler. Eşyalarında hayvan üslubunu ustalıkla kullanmışlardır.

2. KONU
İLK TÜRK DEVLETLERİ

HUNLAR (BÜYÜK HUN DEVLETİ)
Tarihte bilinen ilk Türk devleti Hunlardır (Asya Hunları).
Hun Türkçe’de halk, insan anlamına gelir.
Hunlarla ilgili ilk yazılı belge M.Ö. 318’de Çinlilerle yapılan bir antlaşmadır.
Hun Türklerinin ana yurdu Orhun- Selenga ırmakları arasındaki Ötüken şehridir. Ötüken kutsal başkent olarak bilinir.
Çinliler Hun saldırılarına karşı koymak için Çin Seddi’ni yapmışlardır.
*Hunların bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman’ın en büyük başarısı Orta Asya’daki Türk boşlarını bir bayrak altanda toplamasıdır.
Teoman’ın oğlu Mete, babasını öldürerek tahta çıkmıştır. Mete bu gün de dünyada kullanılan onluk askeri sistemi bulmuştur.
Mete han Çin’i işgal etmiş ancak Türklerin Çin’e yerleşmesine izin vermemiştir. Bunun sebebi Çin medeniyetinin Türkleri yok etmesini engellemektir.
Hun hükümdarlarından Ki-ok’un en büyük hatası Çinli bir prensesle evlenmesidir. Çünkü bu prensesler:
1-Türk akınlarını önceden Çin’e haber verdiler
2-Yanlarında getirdikleri hizmetçilerine casusluk yaptırdılar
3-Türk beylerinin arasını açtılar
4-Türkleri lükse ve sefahata alıştırdılar.
Sonuçta Hun hükümdarı Hohan-yeh Çin’in hakimiyetine girmek istedi. Ancak kardeşi Çi-çi buna karşı çıktı. Böylece Hun Devleti doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
Batıyı yöneten Çi-çi’nin iki hatası vardı:
1-Kendine bağlı boylara çok sert davrandı. Bu da Türklerle Çinlilerin işbirliği yapmasına sebep oldu.
2-Şehirlerin etrafını surlarla çevreleyerek Türk savunma sistemine ters düşen bir uygulama yaptı.
Bu sebeplerle M.Ö. 38’de Batı Hunları yıkıldı.
Doğu Hunları kuzey ve güney olarak ikiye ayrıldı. Bu iki topluluk da Çin hakimiyetine girmiştir.

KAVİMLER GÖÇÜ
Orta Asya’daki hakimiyetlerini kaybeden Hunlar Balamir başkanlığında İtil (Volga) ırmağının kıyısına kadar geldiler. Bunları gören Barbar kavimler (Barbar: Romalı olmayan) Roma’ya doğru yöneldiler. Bu kavimlerin Türklerden korkarak Batıya doğru göçlerine Kavimler Göçü adı verilir.

KAVİMLER GÖÇÜ’NÜN SONUÇLARI
1-Bu olay ilk çağın sonu, orta çağın başlangıcı kabul edildi.
2-Roma İmparatorluğu 395’te doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
3-Barbar kavimler Avrupa’da İngiltere, Fransa, İspanya gibi devletler kurdular.
4-Avrupalı krallar güçlerini kaybettiler ve feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çıktı.
5-Avrupa’da kalan Türkler Avrupa Hun Devleti, Avarlar, Bulgaristan ve Macaristan’ı kurdular.

AVRUPA HUN DEVLETİ
4. yüzyıl sonlarında Macaristan’da Balamir’in torunu Uldız tarafından kuruldu.
Uldız, Bizans’ı devamlı baskı altında tuttu. Cermen kavimleriyle işbirliği yaparak Batı Roma’ya saldırdı.
Uldız, “Güneşin battığı yere kadar her yeri zabt edebilirim” sözü ile ünlüdür.
Uldız’dan sonra yerine geçen Rua, devleti kardeşleri Muncuk, Oktar ve Aybars ile birlikte yönetti.
Rua’dan sonra yerine Muncuk’un oğlu Attila çıktı.

ATTİLA DÖNEMİ
Attila, amcası Rua’nın yerine tahta çıktı. Devleti kardeşi Bleda ile yönetti.

ATTİLLA’NIN SEFERLERİ
BİZANS SEFERİ
Tarihi: 434
Tarafları: Avrupa HunlarıX Bizans
Sebep: Attila Bizans’a sığınan Hun kaçaklarını yakalamak istiyordu.
Sonuç: Margos Antlaşması ile savaş sona erdi.

I.BALKAN SEFERİ
Tarih: 441
Taraflar: Avrupa Hunları X Bizans
Sebep: Bizans, Margos Antlaşması şartlarına uymamıştı.
Sonuç: Bizans, Hunlara verdiği vergiyi artırdı.
Önemi: Avrupa Hunlarına Balkanların yolu açıldı.

II.BALKAN SEFERİ
Tarih:447
Taraflar:Avrupa Hunları X Bizans
Sebep: Bizans vergisini vermiyordu.
Sonuç: Anatolyos Antlaşması ile savaş sona erdi.

BATI ROMA (GALYA) SEFERİ
Tarih: 451
Taraflar: Avrupa Hunları X Romalılar
Sebep: Roma imparatorunun kız kardeşi Honoria Attila ile evlenmek istemişti. Attila da çeyiz olarak Roma’nın yarısını istedi. Çeyiz verilmeyince Attila sefere çıktı.
Sonuç: İki ordu da ağır kayıplar vererek geri çekildi.

İTALYA SEFERİ
Tarih: 452
Taraflar: Avrupa Hunları X Romalılar
Sebep: Attila’nın Roma’ya son darbeyi vurmak istemesi
Sonuç: Papa I.Leo Attila’ya Roma şehrinde veba salgını olduğunu söyleyince Attila geri çekildi.

AKHUNLAR
Afganistan’da kurulmuştur.
Akhunlar, İpek Yolu’nu ellerinde bulunduruyorlardı. Göktürkler Sasanilerle birleşerek Akhunları yıktılar ve topraklarını aralarında paylaştılar.

GÖKTÜRKLER
*Tarihte Türk adı ile kurulan ilk Türk devletidir.
*Büyük Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan 2. büyük Türk devletidir.
*Orta Asya’daki en geniş topraklara sahip olan Türk devletidir.
Bumin Kağan tarafından 552’de Ötüken’de kuruldu. Demircilikle uğraşıyorlardı ve Avarlara silah satıyorlardı.
Göktürklerden İstemi Yabgu, (Yabgu: Batıyı yöneten Türk hakanı) bütün hayatını ipek yolunu ele geçirmek için geçirmiştir. İstemi Yabgu önce Sasanilerle birleşerek Akhunları yıktı. Daha sonra Bizans ile anlaşarak Sasanilerin elindeki İpek Yolu’nu ele geçirdi. İstemi Yabgu 568’de ilk kez Orta Asya’dan Bizans’a bir elçi gönderdi.
Göktürk hakanı Ta-po Kağan, Budizm’i kabul etti. Kardeşi İşbara bu kararına karşı çıktı. Bunun üzerine Göktürkler doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
Doğu Göktürkler 630’da Çin’in hakimiyetine girdiler. Aynı yıl Batı Göktürkler de Çin’in hakimiyetini kabul ettiler.

II.GÖKTÜRK DEVLETİ (KUTLUK DEVLETİ)
682 yılında Kutluk bilge Kağan tarafından Ötüken’de kuruldu. Kutluk Kağan’ın diğer ismi İlteriş Kağan’dır. İlteriş, devleti derleyen ve toparlayan demektir.
İlteriş Kağan 47 kez Çin Seddi’ni aştı. Bunun sebebi:
1-Çin’de yaşayan esir Türkleri kurtarıp nüfusunu çoğaltmak
2-Çin’den ganimet elde etmek
Göktürk Kitabeleri II. Göktürk Devleti’nin kağanı, Bilge Kağan, kardeşi Kültigin Kağan ve baş danışman (aygucı) Tonyukuk adına dikilmiştir.
Bu kitabeler Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleridir.

UYGURLAR
745 yılında Kutluk Bilge Kül Kadir Han tarafından Ordubalık (Karabalgasun) şehrinde kuruldu.
Çinliler Göktürklere yaptıklarını Uygurlara yapmadılar. Uygurlara farklı bir taktik denediler. Bu da Budizm’in Uygurlar arasında yayılmasıydı. Budizm et yemeyi ve canlı öldürmeyi yasaklıyordu. Böylece Türkler et yemediler ve savşçı özelliklerini kaybettiler. Ayrıca Budizm sebebiyle mabetler yapmaya başladılar ve yerleşik hayata geçtiler.
Uygurların Türk tarihindeki önemi ilk kez yerleşik hayata geçen Türk devleti olmalarıdır.
Uygurlardan Baga Tarkan ilk kez Türk tarihinde yazılı kanunları çıkarmıştır.
Uygurlar ikiye ayrıldılar:
1-Kansu Uygurları
2-Doğu Türkistan Uygurları (Turfan Uygurları)

UYGURLARIN TARİHTEKİ ÖNEMİ
1-İlk kez Göktanrı dinini bırakarak Budizm’e geçen Türk topluluğudur.
2-İlk kez yerleşik hayata geçen Türk topluluğudur.
3-Uygurlar okuma yazma bilmeyen Moğolların devlet memuru oldular ve Moğolların Türkleşmesinde büyük rol oynadılar. Moğolların resmi dili Uygurca oldu.

3. KONU
DİĞER TÜRK DEVLETLERİ

KIRGIZLAR
840’da Uygurları yıkarak Ötüken’de kuruldular.
Kırgızları Moğollar yıkmıştır.
Türk tarihinde ilk kez Moğol hakimiyetine giren Türk devleti Kırgızlardır.
Kırgızlar 1991’de başkent Bişkek olmak üzere Kırgızistan Devleti’ni kurmuşlardı.

SABARLAR
Bu günkü Sibirya adını Sabar Türklerinden almıştır.

AVARLAR
560 yılında Bayan Han tarafından Macaristan’da kuruldular.
Avarlar 619 ve 626’da iki kez İstanbul’u kuşattılar. İki kuşatma da başarısız olmuştur.
805 yılında Franklar tarafından yıkıldılar.
Avarlar Balkanlardaki Slavları etkilemişler, onların devlet ve askeri teşkilatlarını kurmuşlardır.

HAZARLAR
630 yılında Hazar Denizi’nin yakınında kurulmuşlardır. Hazar Denizi adını Hazarlardan alır.
Hazarlar ilk ve son Yahudi Türk kavimidir.
Hazarların bölgede oluşturduğu barış Rusya’nın kurulmasına sebep olmuştur.

BULGARLAR
Kavimler Göçü sonucunda Bulgaristan’a giren Türkler oradaki Ogur Türkleri ile karışarak karışmak anlamına gelen Bulgar Devleti’ni kurdular.
Büyük Bulgar Devleti kısa zamanda ikiye ayrıldı:
1-İtil (Volga) Bulgarları
2-Tuna Bulgarları
*İtil Bulgarları 10. yüzyılda Almış Han zamanında Müslüman oldular.
*Tuna Bulgarları ise Boris Han zamanında Hıristiyanlığı kabul ederek Türklük özelliklerini kaybettiler.

TÜRGİŞLER
630 yılında Baga Tarkan tarafından kuruldu.
Türgişler, Maveraünnehir’e gelen İslam ordularını durdurarak Türklerin Araplaşmasını engellediler.

KARLUKLAR
Karluklar Talas Savaşı’ndan sonra Müslüman oldular.
Karluklar Müslümanlığı kabul eden ilk Türk boyudur.
Karluklar Karahanlı Devleti’ni kurmuşlardır.

MACARLAR
Kavimler Göçü sonucunda Türkler tarafından kurulmuştur.
Avrupalılar Macarlara Hunlar adını vermiştir. 1000 yılında Hıristiyanlığı kabul edip Türklük özelliklerini kaybetmişlerdir.

PEÇENEKLER
Oğuz boylarından olan Peçenekler bir devlet kuramamışlardır.
1090’da Çaka Bey ile İstanbul kuşatması için anlaştılar. Peçenekler karadan, Çaka Bey denizden İstanbul’u kuşatacaktı. Fakat Bizanslılar Peçenekleri başka bir Türk boyu olan Kumanlara kırdırdılar.
Peçeneklerin tarihteki en önemli başarıları 1071 Malazgirt Savaşı’dır. Bu savşta Uzlarla beraber Bizans ordusunda ücretli asker olan Peçenekler savaştıkları ordunun Türk olduğunu anlayınca saf değiştirdiler ve Alparslan Malazgirt Savaşı’nı kazandı.

OĞUZLAR
Oğuz kelimesi ok+ uz’dan oluşmuştur. Ok, hakimiyet sembolü, uz, aile demektir. Yani Oğuz Hakim aile anlamına gelir.
Oğuzların Hıristiyan olanları Romanya’ya yerleştiler ve Gagavuz (Gök Oğuz) adını aldılar.
Müslümanlığı kabul eden Oğuzlar ise Büyük Selçuklu Devleti’ni, Türkiye Selçuklu Devleti’ni, Akkoyunluları, Karakoyunluları, Osmanlıları, Safevileri ve bütün Anadolu beyliklerini kurmuşlardır.
Türkiye Türklerinin ataları Oğuzlardır.

KUMANLAR (KIPÇAKLAR)
Kumanlar bir devlet kuramadılar. Çaka Bey’in İstanbul kuşatmasında Peçenekleri yok ettiler.
Romanya’nın kurulmasına sebep oldular.
Kıpçak-Oğuz savaşlarından Dede Korkut Hikayeleri ortaya çıkmıştır.

4.KONU
İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

TOPLUM YAPISI
Türklerde aile toplumun en küçük birimidir.
Aileye Oguş adı verilir.
Oguşların birleşmesiyle Urug (sülale) oluşur.
Urugların birleşmesiyle boy, boyların birleşmesiyle bodun (millet), bodunların birleşmesiyle il (devlet) oluşur.
Boyları boy beyi, bodunları han yönetirdi. İlleri yönetenlere kağan, hakan adı verilirdi.
Türklerde toplum sınıflara ayrılmazdı. Çünkü Türkler Aşina adlı bir kurttan geldiklerine inanıyorlardı.
Türkler hükümdarlarına kağan, hakan, şenyü, ilteber, yabgu, idi-kut, tanhun adını verirlerdi.
Türkler hükümdarlık yetkisinin Göktanrı’dan geldiğine inanırlardı. Buna kut denirdi.
Türklerin yazılı kuralları yoktu. Töre ile yönetilirlerdi.
Türklerde hükümdarlık sembolleri:
1-Otağ (hükümdar çadırı)
2-Örgün (taht)
3-Tuğ
4-Sancak
5-Davul’dur.

VERASET SİSTEMİ (TAHTA GEÇME SİSTEMİ)
Orta Asya Türklerinde hükümdarın oğullarından her biri taht üzerinde hak sahibiydi. Bu sistem Türk devletlerinin çok kolay parçalanmalarına ve yıkılmalarına sebep olmuştur. Bu sistemi Türklere benimseten Çinlilerdir. Çinliler bu sistemle Türk devletlerini parçalayarak himayelerine almışlardır.
Bu sisteme Orta Asya Veraset Sistemi adı verilir.
Daha sonraki Türk devletleri bu sistemi kaldırıp ekberiyet (en büyük oğlun tahta çıkma) sistemine geçmişlerdir.

KURULTAY-HÜKUMET
İlk Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşüldüğü meclise kurultay (toy- kengeş) adı verilirdi. Türkler hükumete ayukı adını vermişlerdir. Başbakana aygucı, bakanlara buyruk, dışişleri bakanına bitikçi veya tamgacı, saraydaki askeri komutanlara tarkan, vergi memurlarına tudun adı verilmişti.

İKİLİ TEŞKİLAT
Orta Asya Türk devletlerinde devlet doğu ve batı olarak ikiye ayrılırdı. Göktanrı inancına göre Güneş’in doğduğu yer olan doğu kutsal sayılır ve hakan tarafından yönetilirdi. Güneş’in battığı yer olan batı ise ikinci derecede kutsal yerdi ve hakanın kardeşi yabgu tarafından yönetilirdi.

ORDU
Türk ordusunun özellikleri:
1-Ücretsiz; 2-Daimi; 3-Gönüllü; 4-Atlı

TURAN TAKTİĞİ
Bütün dünya Türklerinin bir bayrak altında toplanacağı hayal devlete Turan Devleti adı verilir.
Turan taktiğinde ordu üçe ayrılır. Sağ kol, sol kol ve merkez. Savaş sırasında merkez önce ileriye, sonra geriye çekilir (sahte çekiliş-sahte ricat) sağ ve sol kollar hilal biçimini alarak düşmanı kuşatır. Bazen de dolunay yapılarak düşman çember altına alınır. Bütün Türk savaşları hatta Büyük Taarruz bile turan taktiği ile yapılmıştır. Turan taktiğinin diğer bir adı da kurt kapanıdır.

DİN VE İNANIŞ
1-Şamanizm (Putperest bir dindir. Bir totem ve etrafında dönen şamandan (kamdan) oluşan bir dindir. Şaman aynı zamanda kötü ruhları dans ederek kovar ve hastalara şifa verir.)
2-Göktanrı dini
3-Tabiat kuvvetlerine inanma
4-Atalar kültü ( Atalara ait her şeye saygı duyma, özellikle mezarlara saygı duyma)
5-Hıristiyanlık
6-Musevilik
7-Budizm (Çinlilerin Türklere benimsettiği bir dindir. Budizm et yemeyi ve canlı öldürmeyi yasaklıyordu. Bu sebeple Türkler kısa sürede Budizm’den vazgeçtiler.)
8-İslamiyet

DİL VE EDEBİYAT
Türkler Göktürk ve Uygur alfabelerini kullanmışlardır.
Türklerden kalan en önemli eser Göktürk Kitabeleri (Orhun Yazıtları)’dir. Kitabeler II.Göktürk Devleti hakanlarından Bilge Kağan ve Kültigin ile meşhur aygucı tonyukuk adına dikilmiştir.
Bilge Kağan ve Kültigin kitabelerini Yollığ Tigin yazmıştır. Bu sebeple Yollığ Tigin bilinen ilk Türk yazarıdır. Tonyukuk kendi kitabesini kendisi yazmıştır.

İPEK YOLU
Çin’den başlayıp Orta Asya’yı aşarak Akdeniz’de sona eren ticaret yoludur.

KÜRK YOLU
Hazar Denizi’nden başlayarak İpek Yolu’na paralel olarak Çin’e kadar ulaşan ticaret yoludur.
*Uygurlar minyatür sanatı ile ilgilendiler. Minyatür boyutu olmayan resime verilen isimdir.
Ayrıca Türkler balbal adı verilen küçük taşlara çok önem vermişlerdir. Balballar mezarların etrafına dikilir ve o kişinin öldürdüğü düşman sayısını gösterirdi.
*Türkler şehirlerine balık adını vermişlerdir. Ordubalık gibi

5.KONU
İLK TÜRK DEVLETLERİNİN DİĞER DEVLETLERLE İLİŞKİLERİ

TÜRK-ÇİN İLİŞKİLERİ
Çin kaynaklarında Türklere ait ilk belge M.Ö. 318 yılında yapılan Kuzey Şansi Savaşı sonunda imzalanan antlaşmadır.
Hunlar Çinliler üzerine:
1-İpek Yolu’na hakim olmak için
2-Türklerin ihtiyacı olan ipek, buğday ve pirinci temin etmek için saldırılar düzenlemişlerdir.
Çinliler Türklere karşılık:
1-Çin Seddi’ni inşa ettiler.
2-Ordularını Türkler gibi kurdular.
3-Çinli prensesleri Türk hakanları ile evlendirdiler.
4-İpek Yolu hakimiyeti için Türkler aleyhine bütün devletlerle birleştiler.
5-Türklere Budizm’i benimseterek onların savaşçılığını yok etmeye çalıştılar.
6-Orta Asya Veraset sistemini Türklere benimseterek Türk ülkelerinin parçalanmasını sağladılar.
Çin kültürü:
1-Şehircilik alanında
2-Tarım alanında
3-Felsefi alanda Türkleri etkiledi.
Türk kültürü:
1-Askeri teşkilatta
2-Kıyafette
3-Takvimde
4-Göktanrı inancıyla Çinlileri etkiledi.

TÜRK-MOĞOL İLİŞKİLERİ
Uygurlar Moğolların devlet memurlarıydı. Bu sebeple Moğollar Türk sanılmaktadır.
Uygurlar Moğolları:
1-Tarımda
2-Yazıda
3-Hukukta
4-Devlet teşkilatlanmasında
5-Orduda etkilemişlerdir.

TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ
Hz.Osman zamanında başlayan İslam saldırıları Orta Asya’ya gelmeye başladı. Bu orduları Türgişler durdurarak Orta Asya’nın Araplaşmasını engellemişlerdir.
Emeviler döneminde Türkler Müslüman olamadılar. Çünkü Emeviler kendilerinden olmayan halklara iyi davranmıyorlardı.
Abbasiler Emevilerin bu siyasetini uygulamadılar ve Arap olmayanlara iyli davranmaya başladılar. Bu sebeple Abbasiler döneminde Türkler Müslüman oldular.
750 Talas Savaşı’nda Araplar Çinliler ile savaşırken Karluk türkleri Araplara yardım ettiler. Karluklar ilk Müslüman Türk boyu oldular.

TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİ
İstemi Yabgu, İpek Yolu için Akhunlara karşı Sasaniler (İran) ile anlaştılar. İpek Yolu’nun büyük bir kısmı Sasanilerin eline geçince İstemi Yabgu bu sefer Bizans ile anlaştı ve İpek Yolu Türklerin kontrolüne geçti. 642 yılında Sasaniler yıkılınca Türklere İran , Irak ve Anadolu’nun yolları açıldı.

6. KONU
TÜRKLERİN İSLAMİYET’İ KABULÜ

İSLAMİYET’İN DOĞUŞU
İslamiyet’ten önce Arap Yarımadası’nda putperestlik hakimdi. Bu döneme Cahiliye Devri adı verilir.

TÜRKLERİN İSLAMİYET’E GİRİŞİ
*Türgişler Orta Asya’ya gelen Arap ordularını durdurarak Türklerin Araplaşmasını engellediler.
*Emeviler Arap olmayanlara iyi davranmadığı için Emeviler döneminde Türkler Müslüman olamadılar.
*Abbasiler döneminde durum değişti. Abbasiler Arap ırkçılığını bıraktılar. Bu sebeple Abbasiler döneminde Türkler Müslüman olmaya başladılar.
*751 Talas Savaşı’nda Araplar ile Çinliler savaşırken Karluklar Araplara yardım ettiler. Karluklar kendilerine benzeyen Arapları örnek alarak Müslüman oldular.
*İlk Müslüman Türk boyları:
1-Karluk
2-Yağma
3-Çiğil boylarıdır.
*İlk Müslüman Türk kavimi İtil(Volga) Bulgarlarıdır.
*İlk Müslüman Türk devleti Karahanlılardır.
*İlk Müslüman Türk imparatorluğu Büyük Selçuklu İmparatorluğu’dur.

TÜRKLERİN MÜSLÜMANLAR İLE BENZER YÖNLERİ
1-Türkler de Müslümanlar da hoş görüye sahipti.
2-Türkler de Müslümanlar da tek tanrıya inanıyorlardı.
3-Türklerin de Müslümanların da ahlak anlayışları aynıydı.
4-Türklerdeki kurban, ahiret, cennet ve cehennem kavramları Müslümanlar ile aynıydı.
5-Türklerdeki cihan hakimiyeti kavramı, Müslümanlardaki cihat kavramına uyuyordu.
6-Türklerde de Müslümanlarda da din adamları üstün bir sınıf değildi.
7-Türkler de Müslümanlar da temizliğe önem verirlerdi.

TÜRKLERİN İSLAM DÜNYASINA HİZMETLERİ
1-Türkler İslamiyet’i Haçlılara karşı korudular.
2-Türkler İslamiyet’i Bizans’a karşı korudular.
3-Türkler İslamiyet’i geniş coğrafyalara yaydılar.
4-Türk bilim adamları eserleriyle İslam dünyasına hizmet ettiler.

7.KONU
İLK TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ

TULUNOĞULLARI
Tulunoğlu Ahmet tarafından 868’de Mısır’da kuruldu.
Tulunoğulları’nın hükümdarları Türk, ordusu Türk, halkı Arap’tı. Bu sebeple 905 yılında Abbasiler tarafından yıkıldılar.
Tulunoğulları Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devletidir.

AKŞİTLER (İHŞİDİLER)
935’te Ferganalı Muhammet tarafından Mısır’da kurulmuştur.
Akşitler Mısır’da kurulan 2. Türk-İslam devletidir.
Akşitlerin hükümdarları Türk, ordusu Türk, halkı Arap’tı. Bu sebeple 969’da Fatımiler tarafından yıkıldılar.

KARAHANLILAR
840 yılında Karluk ve Çiğil boylarının birleşmesiyle Balasagun’da kuruldu.
Karahanlılar devleti ikiye bölmüşlerdi. Doğuyu Arslan Kara Han, batıyı Buğra Han yönetiyordu.
Karahanlı hükümdarı SatuK Buğra İslamiyet’i kabul ederek Abdülkerim adını aldı. Böylece Karahanlılar ilk Müslüman-Türk devleti oldular.
Karahanlılar doğu ve batı diye ikiye ayrıldı. Doğu Karahanlılara Karahitaylar, Batı Karahanlılara Harzemşahlar son verdi (1212).

GAZNELİLER
963 yılında Alp Tigin tarafından Afganistan’ın Gazne şehrinde kuruldu.
Gazneli Mahmut en önemli hükümdarlarıdır. Sultan Mahmut ilk kez sultan unvanını alan Türk hükümdardır.
Sultan Mahmut Hindistan’a 17 sefer düzenledi. Bundaki amacı:
1-Zengin olan Hindistan’ı yağmalamak
2-Hindistan’da Müslümanlığı yaymaktı.
Gazneli hükümdarı Sultan Mesud’un en büyük hatası Horasan’a gelen yurtsuz Türkmenlere yerleşmeleri için toprak vermesidir. Çünkü bu Türkmenler Dandanakan Savaşı ile Gaznelileri yenmişler ve Gazne topraklarının tamamına yerleşmişlerdir. Buna rağmen Gazneliler yaşamaya devam ettiler ve 1187’de Gurlular tarafından yıkıldılar.

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ
Büyük Selçuklu Devleti’ni Oğuzlar kurmuşlardır.
Büyük Selçukluları 1040 Dandanakan Savaşı’ndan sonra Selçuk Bey tarafından kurulmuştur.
Selçuk Bey, Cent şehrine yerleşti. Cent şehrinde İslamiyet’i kabul etti.

DANDANAKAN SAVAŞI
Tarih: 1040
Taraflar: Oğuzlar X Gazneliler
Sebep: Oğuzların Gazne topraklarına yayılmak istemesi.
Sonuç: 1-Gazneliler yıkılma sürecine girdi. 2-Büyük Selçuklu Devleti kuruldu.

MALAZGİRT MEYDAN MUHAREBESİ
Tarih: 1071
Taraflar: Selçuklular X Bizans
Sebep: Bizans, Türklerin Anadolu’da yayılmasını istemiyordu.
Sonuç: Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı.
Selçukluların en önemli hükümdarları Alparslan ve Melikşah’tır.
Melikşah döneminde Hasan Sabbah Haşşaşiler adlı bir tarikat kurdu. Bu tarikatın adamları önemli suikastler yaptılar.Vezir Nizamülmülk’ü öldürdüler. Nizamülmülk ölünce Selçuklular yıkılma sürecine girdiler.
Selçuklu toprakları üzerinde bir çok devlet kuruldu. Bunlar:
1-Irak ve Horasan Selçukluları
2-Suriye Selçukluları
3-Kirman Selçukluları
4-Anadolu Selçukluları
5-Atabeylikler

HARZEMŞAHLAR
1097’de Anuş Tigin tarafından Aral Gölü’nün yakınındaki Harzem bölgesinde kuruldu.
Celaleddin Harzemşah Anadolu’ya gelen Moğol öncü kuvvetlerini yenmişti. Bu sebeple Moğollara karşı birleşmek isteyen Selçuklularla anlaşmadı. Hatta Selçuklularla Yassıçimen Savaşı’nı yaptı. Bu savaş sonunda Harzemşahlar yıkıldı, Selçuklular yıkılma sürecine girdi ve Moğollar Anadolu’yu işgal etti.

8. KONU
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

HÜKÜMDAR
Türk-İslam hükümdarları genellikle Sultan unvanını kullandılar.
Hükümdarlık sembolleri:
1-Hutbe okutmak; 2-Sikke bastırmak; 3-Tuğra; 4-Nevbet (davul); 5-Sancak; 6-Taç;
7-Taht; 8-Otağ

ÜLKE YÖNETİMİ
Türk-İslam devletlerinde ülke:
1-Eyaletlere; 2-Sancaklara; 3-Kazalara; 4-Köylere ayrılırdı.
Eyaletleri hükümdar soyundan biri yönetiyorsa bu kişilere Melik, hükümdar soyundan olmayan biri yönetiyorsa bu kişilere Şıhne adı verilirdi.
Büyük Selçuklularda hükümdar oğulları olan şehzadeler atabeyleri ile (şehzadelerin erkek öğretmeni) yönetirlerdi.

ORDU
Karahanlılar
Karahanlı ordusunun çekirdeğini Karluk ve Çiğil boyları oluşturuyordu.
Karahan ordusu:
1-Hassa ordusu (Hükümdarın ordusu)
2-Saray muhafızları
3-Eyalet askerlerinden oluşuyordu.
Gazneliler
Gazneli ordusu:
1-Gulam askerleri
2-Eyalet askerleri
3-Gönüllüler
4-Ücretli askerlerden oluşuyordu.
Gulam askeri küçük yaşta alınıp eğitilen Hıristiyan askerlerinden oluşuyordu.
Tulunoğulları ve Akşitler
Bu iki devletin ordularını Kıpçak Türkleri oluşturuyordu. Kıpçaklar savaşçı bir kavimdi ve Nil nehrindeki Ravza adasında eğitim alıyorlardı.
Selçuklular
Selçuklu ordusu:
1-Gulam ordusu
2-Hassa ordusu
3-Eyalet ordusu
4-Sipahiyan
5-Bağlı devletlerin kuvvetlerinden oluşuyordu.
Selçuklularda ikta sistemi vardı. Bu sistemde toprak sahipleri asker yetiştirirlerdi. Bunlara sipahiyan adı verilmiştir.
Selçuklular ve diğer Türk devletleri savaş sırasında Turan taktiğini kullanırlardı.

TOPRAK YÖNETİMİ
Türk-İslam devletlerinde toprağın sahibi devlettir. Bu toprağa Miri arazi adı verilir.
Miri arazi:
1-İkta
2-Has
3-Haraç olmak üzere üçe ayrılırdı.
İkta, devletin topraklarını önemli kişilere ve kahramanlara dağıtmasıdır. Bu kişiler devletten maaş almazlar, topraklarının geliri ile geçinirler ve devlete asker yetiştirirlerdi.
Has, padişaha ve ailesine ait topraklardır. Padişah bu toprakların geliri ile geçinirdi.
Haraç, Selçuklu topraklarında yaşayan gayr-ı müslim halka ait topraklardır.
Selçuklularda padişah çeşitli sosyal kuruluşların devamı için kendi toprağından vakıf arazi ayırırdı. Bu toprağın geliriyle o kuruluşların giderleri karşılanırdı.
Selçuklularda padişah, miri araziden kahramanlara veya istediği kişilere toprak bağışlayabilirdi. Bu topraklara mülk toprak adı verilmiştir.

HUKUK
İslamiyet’ten önceki Türk devletlerinde töre hakimdi. Töre yazılı olmayan toplum kurallarıdır.
İlk Türk-İslam devletlerinde hukuk ikiye ayrılırdı:
1-Şeri hukuk (Dini hukuk); 2-Örfi hukuk (Töre)
Bu iki hukuğu da kadılar yönetirdi. Şeri mahkemelerin başında kadıül-kudat (baş kadı), örfi mahkemelerin başında emir-i dadlar vardı. Ayrıca hükümdarların başkanlık ettiği Divan-ı Mezalim adlı bir mahkeme daha vardı. Bu mahkemede devlete karşı ağır suç işleyenler yargılanırdı.

DİL VE EDEBİYAT
Karahanlılar
Karahanlılar yazıda Uygur alfabesini kullandılar. Türkçe’ye büyük önem verdiler.
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserinde padişahlara yönetim ile ilgili tavsiyelerde bulunmuştur.
Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lugati’t-Türk adlı eserinde Türkçe’nin Arapça’dan daha üstün bir dil olduğunu ispatlamaya çalışmıştır.
Karahanlıların ilk Türk-Müslüman hükümdarı olan Satuk Buğra Han, yazdığı destanda İslamiyet’e nasıl geçtiğini anlatmaktadır.
Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet adlı eserinde İslamiyet’i Türkçe olarak anlatmaya çalışmıştır.
Gazneliler
Gaznelilerde bilim dili Arapça, edebiyat dili Farsça, halkın konuştuğu dil Türkçe idi.
Gaznelilerin en önemli şairi Firdevsi’dir. Şehname adlı eseri yazmıştır.
Büyük Selçuklular
Büyük Selçuklularda edebiyat ve bilim dili Farsça, halkın konuştuğu dil Türkçe idi.
Bu dönemde Ömer Hayyam ve Nizamülmülk eserler vermişlerdir.
Harzemşahlar
Harzemşahlar çocuklarına Türkçe isimler vermişlerdir. Bu da onların Türkçe’ye verdikleri önemi gösterir.

EKONOMİK HAYAT
Selçukluların başlıca gelirleri şunlardır:
1-Öşür (Müslüman halktan alınan toprak vergisi)
2-Haraç (Gayr-ı müslim halktan alınan toprak vergisi)
3-Cizye (Gayr-ı müslim halktan alınan kafa vergisi)
4-Gümrük geliri
5-Maden geliri
6-Ganimet (Şavaşta elde edilen ganimetin 1/5’i devlete aitti.)
Selçuklularda altın paraya Dinar, gümüş paraya Dirhem adı verilirdi.

AHİLİK
Abbasilerin kurduğu Fütüvvet teşkilatı Selçuklularda Ahilik adını almıştır.
Ahilik aynı mesleğe mensup kişilerin kurduğu dernektir. Bu dernek mensuplarına ham maddeyi sağlar, üretimin düzgün ve temiz olmasına dikkat ederdi.

BİLİM VE SANAT
İlk İslam medresesi Nişabur’da açıldı. Bu medreseyi Bağdat’ta açılan Nizamiye Medresesi takip etti.

MEŞHUR İSLAM ALİMLERİ
FARABİ
Ünlü İslam filozofudur. Eserleri Avrupa üniversitelerinde okutulmuştur.
BİRUNİ
Geometri, astronomi, tarih, felsefe ve fizik dalında eserler vermiştir. ABD Biruni’nin adını Ay’daki kraterlerden birine vermiştir.
İBN-İ SİNA
Avrupalıların Avisenna adını verdikleri İbn-i Sina özellikle tıp alanında eserler vermiştir. Bilinen 220 kitabı vardır.
Küçük ve büyük kan dolaşımını bulmuş, akıl hastalarını müzik ile tedavi etmiştir,
GAZALİ
Ünlü İslam kelamcısıdır.
ÖMER HAYYAM
Selçukluların ünlü matematikçisi ve şairidir.
Harzemşahlara Takvim-i Celaleddin adıyla bir takvim hazırlamıştır.

SANAT
Türkler hat (güzel yazı) sanatına büyük önem vermişlerdir. Hat eserleri tezhiplerle (süsleme sanatı) süslemişlerdir.
Eski Türkler resim alanında minyatürü kullanmışlardır.
Türklerde heykeltraşçılık çok önemliydi.Orhun Kitabeleri yakınındaki Kültigin heykeli bunun ispatıdır.

MÜZİK
Türkler müzik aleti olarak nevbet (davul) ve kopuzu kullanmışlardır.

MİMARİ
Türkler mimariye kubbe, kemer ve kümbeti kazandırmışlardır.

9.KONU
ORTA ASYA VE YAKIN DOĞU’DA KURULAN DEVLETLER

FATIMİLER
Kuruluş tarihi: 909
Yıkılış tarihi: 1171
Kurucusu: Ebu Muhammed Ubeydullah
Başkenti: Tunus
Devlet adını Hz.Ali’nin eşi Hz.Fatıma’dan alır.

EYYUBİLER
Kuruluş tarihi: 1174
Yıkılış tarihi: 1250
Kurucusu: Selahattin Eyyubi
Başkenti: Kahire

HITTİN SAVAŞI
Tarih: 1187
Taraflar: Eyyubiler X Haçlılar
Sebep: Eyyubi kralı Selahattin Eyyubi’nin Kudüs’ü Haçlılardan almak istemesi
Sonuç: Kudüs Müslümanların eline geçti.
Önemi: Hıttin Savaşı 3. Haçlı seferinin düzenlenmesine sebep olmuştur.

MEMLUKLER
Kuruluş tarihi: 1250
Yıkılış tarihi: 1517
Kurucusu: Aybek
Başkenti: Kahire
Memlukler (Kölemenler) Eyyubi ordusunda ücretli askerlerdi. Bunlar Kıpçak Türklerinden oluşuyordu. Eyyubiler Memlukleri Orta Asya’dan getirtiyor ve Nil nehri üzerindeki Ravza adasında eğitiyorlardı. Bu Türklerden olan Aybek isyan çıkararak Eyyubileri yıktı ve Memlukleri kurdu.

AYN CALUT SAVAŞI
Tarih: 1260
Taraflar: Memlukler X İlhanlılar
Sebep: Moğolların Suriye ve Mısır’ı almak istemesi
Sonuç: İlhanlılar yenildiler ve geri çekilmek zorunda kaldılar.
Önemi: İlk kez Moğol orduları durdurulmuştur.
Memluklerde saltanat sistemi değişikti. Padişahlık babadan oğula geçmezdi. Padişahlar önemli komutanlar arasından seçilirdi. Bu sebeple Memlukler çok iyi yönetilmişlerdir.
Memlukleri Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim 1516 Mercidabık ve 1517 Ridaniye savaşları sonunda yıkmıştır. Bu savaşların orta adı Mısır seferi olup halifeliğin Osmanlılara geçmesini sağlamıştır.

MOĞOL İMPARATORLUĞU
Kuruluş tarihi: 1206
Yıkılış tarihi: 1227
Kurucusu: Cengiz Han
Başkenti: Orta Asya
Cengiz Han, Çin’i hakimiyetine alan tek hükümdardır.
Cengiz han ölünce topraklarında dört devlet kuruldu:
1-Kubilay Hanlığı
2-İlhanlılar
3-Çağataylılar
4-Altın-Orda Devleti
Bu devletlerden Kubilay Hanlığı Orta Asya özelliğini kaybedip Çinlileşti. Diğer üç devlet Türklük özelliklerini kazandılar. Çünkü Moğolların devlet memurları Uygurlar’dı. Uygurlar Türkçe’yi ve Türk geleneklerini Moğollara benimsettiler.
Moğollar Orta Asya’da kurulmuş en geniş topraklara sahip devlettir.
Moğollar’da devlet Cengiz Yasası’na göre yönetilirdi.

TİMUR DEVLETİ
Kuruluş tarihi: 1369
Yıkılış tarihi: 1507
Kurucusu: Timur
Başkenti: Belh
Timur iki büyük hata yaptı:
1-Altın-Orda Devleti’ni yıkarak Rusların güçlenmesine sebep oldu.
2-Ankara Savaşı’nda Osmanlı padişahı Yıldırım Bayezid’i yenerek Anadolu Türk birliğinin parçalanmasına sebep oldu.
Timur zengin Hindistan’ı işgal etti ve yağmaladı.

Timur Devleti’nin üç önemli ismi:
1-Hüseyin Baykara
2-Ali Şir Nevai
3-Uluğ Bey

BABÜR DEVLETİ
Kuruluş tarihi: 1526
Yıkılış tarihi: 1858
Kurucusu: Babür Han
Başkenti: Kabil
Babür Devleti 1858’de İngiltere’nin sömürgesi haline geldi.
Babür krallarından Şah Cihan eşi Mümtaz Mahal için Hindistan’ın Agra kentinde Tac Mahal adlı ünlü mezar evini yaptırmıştır.