TARİH 1-2 GENEL KAVRAMLAR
AFOROZ: Kilisenin emirlerine, öğretilerine uymayanların dinden çıkarılması, toplumun dışına atılmasıdır.
AHİ TEŞKİLATI: Esnaf ve zanaatkarların birliğinden oluşan dini ve ekonomik örgüttür. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde şehirlerin örgütlenmesinde ve kurumlaşmada etkin rol oynamışlardır.
ANARŞİZM: Düzene, sisteme karşı çıkma hareketidir.
ARİSTOKRAT: Seçkinler ve soylulardan oluşan (soylu) sınıftır.
AYAN: Bir bölgenin önde gelen kişisidir. Feodal bey
AZINLIK: Bir ülkede farklı kültüre sahip ve sayıca az olan insan topluluğu.
BAĞIMSIZLIK (Özgürlük, Hürriyet): Egemenliğin dış baskı olmadan özgür bir şekilde kullanılması.
ZIT ANLAMLILARI: Manda, himaye, sömürgecilik, emperyalizm
BALBAL: Ölen kahramanların mezarlarına dikilen, öldürdüğü düşmanlarını simgeleyen heykelcik.
BARBAR: Yunanlılar ve Romalıların kendilerinden olmayanlara verdikleri isimdir.
BATICILIK: Çağdaş, uygar Batı seviyesine ulaşabilmeyi hedefleyen düşünce sistemidir.
BOZKIR KÜLTÜRÜ: Atlı göçebe yaşama dayanan ve hayvancılığın ekonomik uğraş olduğu kültürüdür.
CİHAT: İslam dinine göre, Müslüman ülkelerin savunulması için yapılan savaşlardır.
CUMHURİYET: Halkın seçtiği temsilcileri vasıtasıyla kendini yönetmesidir. Ulusal egemenliğe dayanan devlet yönetim şeklidir. ( Ulus + Meclis + Seçim,Oy + Demokrasi Çok Partili Hayat, Laik, Sosyal, Hukuk devleti özelliklerini taşıması zorunludur.)
NOT: Tarihteki ilk cumhuriyet Roma Cumhuriyeti’dir. Kralların egemenliğine son veren Etrüskler kurdu. Aristokratik Cumhuriyettir.)
DARBE: Yöneticileri değiştirmeye yönelik hareket. Örn: Bab-ı Ali Baskını, Genç Osman’ın öldürülmesi
DEMOKRASİ: Yunanca “Halkın iktidarı” anlamına gelir. Halkın, halk için, halk tarafından yönetilmesidir.
NOT: Tarihin ilk demokrasisi Atina Sitesi (MÖ. 570)
Tarihin ilk Laik Mutlak Krallığı Babiller (Hammurabi)
DEVLET: Ülke + Millet + Yönetim Gücü (Bağımsızlık, Egemenlik, Bayrak, Ordu, Başkent)
Belirli bir ülkede yaşayan insan topluluğunun, egemenlik ve bağımsızlık temelinde oluşturduğu siyasal örgütlenmedir.
DEVRİM: İhtilalin, inkılaplarla desteklenmiş şekline denir.
DEVRİM: Zaman içinde, baskı olmaksızın, halkın isteğiyle gerçekleşen uzun süreli değişim.
DOGMATİZM: Deneye, tartışmaya ve eleştiriye dayalı olmayan düşünce.
EGEMENLİK: Yönetme ve karar verme yetkisi.
EMİR: Komutan, yönetici.
EMPERYALİZM: Yayılmacılık ve çaktırmadan sömürmedir.Yani hem ülkeyi sömüreceksin hem de sömürülen halk memnun olacaktır. 3 şekli vardır:
1. Ekonomik Emperyalizm
2. Siyasi Emperyalizm
3. Kültürel Emperyalizm
ENTERDİ: Papa tarafından bir ülkedeki tüm dini faaliyetlerin (evlenme, vaftiz vb.) durdurulmasıdır.
ENDÜLÜJANS: Günahların para karşılığında affedildiğini gösteren belgedir. Cennet tapusu
ENGİZİSYON: Yüksek din görevlilerinden oluşan mahkeme.
ETNİK: Soy, köken.
FAŞİZM: Irkçılığa dayalı, baskıcı nitelik taşıyan yönetim biçimidir. (Tek partili sistemdir)
Alman Faşizmi: Nazizm, İtalya Faşizmi: Nasyonal Sosyalizm
FEDERAL DEVLET (Federasyon): İçişlerinde bağımsız eyaletlerin (her birinin ayrı yasama, yürütme ve yargı organları bulunur) merkezi bir güç etrafında (Federal Hükümet) birleşmesi ve uluslar arası ilişkilerin federal hükümet tarafından yürütülmesidir. Örn: ABD, İsviçre, Almanya, Hindistan
NOT: Yasama,yürütme ve yargı organları federal düzeyde de mevcuttur.
FEDERASYON: Yerel güçlerin ve boy beylerinin bir araya gelerek oluşturdukları siyasi birliktir.
FEODAL DEVLET: Egemenliğin paylaşıldığı bölgesel yönetim. ( Kral + Derebeyi )
Sözcük Anlamı: Toprağa dayalı düzen
NOT: İlk kez Fransa’da oluştu.
FETRET DEVRİ: Taht kavgaları nedeniyle hükümdarsız geçen ve siyasal yönden mücadele içinde bulunulan dönem. (Yıldırım Bayezid’in Timur’a Ankara Savaşı’nda yenilmesi ile başlayan ve 11 yıl süren saltanat karışıklığına Osmanlı tarihinde Fetret Devri adı verilir.)
GAZA: İslamiyet’i yaymak için yapılan sefer.
GELENEK- TÖRE: Benimsenmiş, yerleşmiş davranış ve yaşama biçimidir.
HELLENİZM: İskender’in Asya Seferi sonucunda Doğu – Batı uygarlıkları karışımından doğan uygarlık dönemidir.( Sentez )
HUKUKEN SONA ERME: Anlaşma ile bir devletin yönetim(yaptırım) gücünü (yasama, yürütme, yargı) başka bir devlete devretmesi.
HUKUKEN TANIMA: Devletleri temsil eden yetkili kişilerin görüşme yapması. Örn: Londra Konferansı
HUTBE: Türk-İslam devletlerinde egemenliği elinde bulunduranların okuttuğu dinsel içerikli söylevdir.
ISLAHAT: Düzeltme, iyileştirme; Restorasyon
Toplum hayatında belirli alanlarda yapılan düzeltmelerdir. Islahatlar ülkenin hukuk düzenine uygun olarak yapılır, zorlayıcı değildir.
İHTİLAL: Halk hareketi sonucunda, baskı ve zor kullanarak, mevcut düzeni (rejimi) yıkarak yerine ilerici bir düzen (rejim) kurulması. Örn: Kurtuluş Savaşı, Fransız İhtilali
İKTA SİSTEMİ: Askerlere veya görevlilere maaş yerine toprak geliri bırakılmasıdır.
İMPARATORLUK: Çok uluslu merkezi devlet.
NOT:
1.İmparatorlar mutlak güce sahiptirler.
2. Tarihin ilk imparatorluğu: Akadlar
İNKILAP: Köklü yenilik. Mevcut sistemin yerine ileri, çağdaş, modern sistem getirme.
İRTİCA: Geriye dönüş. Mevcut düzenden (rejimden) daha geri olan bir düzeni (rejimi) getirme. Örn: 31 Mart Olayı
İSLAMİZM (İslamcılık): Tüm İslam dünyasını Osmanlı çatısı altında toplama düşüncesidir.
GENEL AMAÇ: Müslüman Arapları ulusçuluk hareketinden uzaklaştırmak, Batı’ya karşı İslam birliğini sağlamaktır.
KAPİTÜLASYON: Bir devletin yabancı devlet veya devletlere tanıdığı,ekonomik,siyasi,dini,hukuki ayrıcalık.
KAST SİSTEMİ: Sosyal sınıflar arasında geçişin olmadığı, katı bir tabakalaşmayı öngören sosyal yapıdır.
KAVİMLER GÖÇÜ: Avrupa’da kavimlerin yer değiştirmesine ve Avrupa’nın bugünkü etnik ve siyasi yapısının oluşmasına neden olan olaydır.
KLAN: Akraba topluluğu (Ortak ata veya soya dayanır)
KOLONİCİLİK: Coğrafi şartların olumsuzluğu nedeniyle, tarıma elverişli olmayan bölge halklarının farklı coğrafyalarda (sınırları ile bağlantısı olmayan) bağımsız olarak kurmuş oldukları tarım ve ticaret kentleridir.
KONFEDERASYON: Egemenliklerini, hukuk yapılarını, devlet başkanlarını ve kimliklerinin koruyarak ortak bir amaç için anlaşma şartları altında birleşmiş bağımsız devletlerin oluşturduğu topluluktur. Örn: Birleşik Arap Emirlikleri, Avrupa Birliği, Attika Delos Deniz Birliği (Yunan şehir devletlerinin Perslere karşı oluşturduğu topluluk)
KURULTAY (Kengeş Meclisi): Orta Asya Türklerinde boy beylerinden oluşan meclis.
KUT: Ülkeyi yönetme yetkisinin tanrı tarafından verildiğinin kabul edilmesi.
LAİKLİK: Yönetimin dine değil, akla ve bilime dayanması; din ve vicdan hürriyetinin sağlanması.
NOT: Yapılan inkılaplar dinin etkisini azaltmaya veya ortadan kaldırmaya yönelikse laiklikle ilgilidir.
LİBERALİZM: Devletin ekonomik, siyasal, dinsel, sosyal vb. gibi olgulara müdahale etmesine ya da kimi olgulara yön vermesi girişimlerine karşı çıkan görüştür.
Ekonomide; özel sermayenin egemenliğini, serbest ticareti ve rekabeti esas alan sistemdir.
“Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler”öğretisi: Ekonomik liberalizmi; “En iyi hükümet en az hükmedendir” öğretisi: Siyasi liberalizmi ifade eder.
MELİK: Hanedan üyesi şehzade.
MERKANTALİZM: Ülkede bulunan değerli madenlerin ve hammaddenin ülke dışına çıkmasına karşı olan ekonomik düşüncedir. (Korumacı Ekonomi)
MERKEZİ DEVLET: Tek merkezden yönetilen ve egemenliğin paylaşılmadığı devlet.
MERKEZİ OTORİTE: Egemenliğin paylaşılmaması, tek elde ve tek merkezde toplanması.
MİLLET: Aralarında dil ve tarih birliği bulunan, eşit vatandaşlık hakkına sahip insanlar topluluğu.
MİLLİYETÇİLİK (Ulusçuluk): Milletine ait olan bütün değerlere sahip çıkma, onları koruma ve yüceltmeye dayanan ideolojidir.
NOM: Perslerin eyaleti
OLİGARŞİ: Bir grubun ülke yönetimini demokratik olmayan yolla ele geçirmesi ve yönetmesidir.
OSMANİZM (Osmanlıcılık): Osmanlı toprakları içinde yaşayan tüm tebayı din, dil, ırk ayrımı yapmadan Osmanlı çatısı altında birleştirme politikasıdır.
GENEL AMAÇ: Ulusal ayaklanmaları önleyip, imparatorluğun toprak bütünlüğünü korumaktır.
OBJEKTİF(Nesnel): Tarafsız
ÖRFİ HUKUK: Geleneklere göre oluşturulan hukuk sistemidir.
ÖZERKLİK (Muhtariyet): İçişlerinde bağımsız, dışişlerinde merkeze bağlı yönetim birimi.
PANİSLAVİZM: Rusya’nın ulusçuluk akımından yararlanarak tüm Slavları kendi egemenliği altında toplama düşüncesi. Slav Birliği
GENEL AMAÇ: Rusya’nın Slav birliğini kurarak sıcak denizlere inme politikası
PANKUŞ: Hitit meclisi
PANTÜRKİZM (Turancılık): Yeryüzünde yaşayan tüm Türkleri bir çatı altında toplama düşüncesidir.
POLİS: Yunan şehir devletlerine verilen isim
REFORM: Sözcük Anlamı: Yeniden düzenlemek;
Tarihsel Anlamı:16. yy da Katolik kilisesindeki bozulmaya son vermek için, kilise dışında başlayan, dinsel yenileşme hareketidir.
RESMEN (Fiilen) TANIMA: Devletleri temsil eden yetkili kişiler arasında antlaşma imzalanması. Örn: Lozan Antlaşması
RESMEN(fiilen) SONA ERME: Bir devletin ülke topraklarının ve başkentinin işgal edilmesi.
RÖNESANS: Sözcük Anlamı:Yeniden Doğuş
Tarihsel Anlamı:15. ve 16. yy da Batı Avrupa’da edebiyat ve güzel sanatlarda meydana gelen değişme ve gelişmelerdir.
SANAYİ DEVRİMİ: Buhar gücünün üretimde kullanılmasıyla başlayan ve Avrupa’da ekonomik, siyasi ve sosyal dengeleri değiştiren süreçtir.
SATRAPLIK: Perslerin Anadolu’daki eyaletlerine verilen isim. Bunların yöneticilerine satrap adı verilirdi.
SELF DETERMİNASYON: Her milletin kendi geleceğine kendisini karar vermesi. Örn: Wilson İlkeleri
SİTE (Şehir Devleti): Çevresindeki bölge üzerinde egemenlik kuran ve bu bölgenin siyasal, ekonomik ve kültürel yaşamını yönlendirici bir merkez konumunu taşıyan bağımsız bir kente dayalı siyasal sistemdir. (Site, Polis, Nom)
SİYASAL BİRLİK: Bir ülkenin yada bir bölgenin yalnız bir tek güç tarafından yönetilmesidir.
SKOLASTİK DÜŞÜNCE: Aristotales’in düşünceleri + Hristiyan Öğretisi: Kaynaşma Skolastik Düşünce
SOSYAL DEVLET: İnsanlarına karşı her türlü hizmeti eşit olarak sunan, temel ihtiyaçlarını karşılayan, yoksulları zengine karşı koruyan devlet.
SOSYALİZM: Üretim araçlarının mülkiyetinin devlete ait olması, üretimin ve paylaşımın devlet tarafından planlanması (gelir dağılımında denge vardır) ; özel teşebbüsün veya mülkiyet hakkının olmaması yada sınırlı tutulmasının öngörüldüğü toplumsal düzendir. Bu sistemde kişileri birbirinden ayıran temel fark; eğitim seviyeleridir.
SÖMÜRGECİLİK: Zor, tehdit ve saldırgan metodlar kullanarak, sömürü temeline dayalı ve yayılmacı amaçlı değişik düzeylerde kendisine bağlı ulusal birimleri merkezi bir gücün denetiminde bir araya getirmeyi amaçlayan siyasal anlayış ve eylem tarzıdır.
SUBJEKTİF(Öznel): Taraflı
ŞER’İ HUKUK: Dini kurallara dayalı hukuk sistemi.
TEOKRASİ: Dine dayalı yönetim anlayışı. Örn: Osmanlı İmparatorluğu’nda şeri hukuk, şeri vergi, cihat ve gaza anlayışı, halifelik, şeyhülislam, toplumun ümmet esasına göre örgütlenmesi
TOTEMİZM: En ilkel inanç olup, bir hayvan veya bitkinin kutsal sayılmasıdır.
TURAN TAKTİĞİ: Ordunun geri çekilip düşmanı pusuya düşürmesi ve imha etmesidir.
TÜRKÇÜLÜK: Kurtuluş Savaşı döneminde Türk ulusunun bağımsız bir Türk devleti kurma çalışmalarıdır.
ULUSAL BAĞIMSIZLIK: Ulusun kendisi ile ilgili kararları her türlü dış baskıdan ve sömürüden uzak olarak, kendisinin almasıdır. (Evrensel bir kavramdır. Bağımsızlık)
ULUSAL BENLİK: Bir ulusun kendine ait kimliği veya kültürü.
ULUSAL EGEMENLİK: Egemenlik kaynağının ulusa dayandırılması, halkın temsilciler vasıtasıyla yönetimde söz ve karar sahibi olmasıdır. (Tüm demokrasilerin ön koşulu olan evrensel bir kavramdır)
ULUSÇULUK: Ulusların bağımsızlığını ilan ederek ulusal devletlerini kurmaya çalışmalarıdır.
ÜLKE: Sınırları belli toprak parçası.
ÜMMET: Soy, kan bağı, dil yada ülke birliği temelinde değil; din ve inanç birliği temelinde bir araya gelen, ortak bir inanç ile birbirine bağlı; aynı dine ve peygambere bağlı insan topluluğudur.
VATAN: Milli duygularla bağlı olunan toprak parçası.
VERASET SİSTEMİ: Yönetimin nasıl el değiştireceğini ve hak sahibini gösteren sistemdir. Başa geçecek şehzadenin yani tahtın varisinin belirlenmesidir.
YABANCI: Bir ülkenin uyruğundan olmayan kişiler.
YAZI: Ağızdan çıkan seslerin, dolayısıyla dili oluşturan sözcüklerin, gözle görülebilen ya da elle dokunulabilen işaretler ve simgeler halinde biçimlendirilmesidir.
Hazırlayan
Cemil KISMET
Tarih Öğretmeni